Το να θυμάται κάποιος τα ονόματα των παλιών συμμαθητών του 50 χρόνια μετά την αποφοίτηση ή το αγαπημένο του τηλεοπτικό παιδικό πρόγραμμα απεικονίζει τις εξαιρετικές ικανότητες της ανθρώπινης μνήμης. Η συναισθηματική φόρτιση και η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε ένα ερέθισμα είναι γεγονός ότι κατέχουν σημαντικό ρόλο στη μακρόχρονη απομνημόνευση, αλλά το ερώτημα είναι «γιατί μπορεί κάποιος να θυμάται πράγματα τα οποία δεν είναι συναισθηματικά επιφορτισμένα και έχουν μονάχα ιδωθεί ή βιωθεί μόνο μερικές φορές στο παρελθόν;». Για την διερεύνηση αυτού του ερωτήματος οι επιστήμονες από το Κέντρο Ερευνών Εγκεφάλου και Γνώσης στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζης, στην Γαλλία, αποφάσισαν να μελετήσουν την μνήμη ατόμων που είχαν εξετάσει σε ιατρικό εργαστήριο δέκα χρόνια πριν. Ανακάλυψαν ότι οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν εικόνες που είχαν δει για μερικά δευτερόλεπτα μια δεκαετία πριν και πως οι έκδηλες αυτές αναμνήσεις ίσως συνδέονται με το δυνατό αίσθημα της εξοικείωσης.
Άδηλη Μνήμη
Η άδηλη μνήμη περιλαμβάνει αναμνήσεις γεγονότων για τα οποία οι άνθρωποι δεν έχουν επίγνωση, δεν απαιτείται συνειδητή προσπάθεια ανάμνησης και η παρουσία τους υπονοείται από τις συμπεριφοριστικές τους δραστηριότητες. Μια παλαιότερη έρευνα ανακάλυψε πως η άδηλη μνήμη μπορεί να διατηρηθεί μακροπρόθεσμα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, ακόμη και μήνες. Η συγκεκριμένη μελέτη αποτελεί τη μοναδική ως τώρα που έχει φανερώσει τη μεγαλύτερη χρονική διάρκεια της άδηλης μνήμης, αυτή των 17 χρόνων.
Η ικανότητα αναγνώρισης της αίσθησης βίωσης ενός ερεθίσματος από το παρελθόν ερμηνεύεται από δυο διαδικασίες:
· εξοικείωση, που αφορά την ικανότητα αναγνώρισης ενός αντικειμένου που κάποτε στο παρελθόν είχε παρουσιαστεί και
· ανάκληση, που αφορά την ικανότητα ανάκτησης πληροφοριών σχετικών με το αντικείμενο.
Έκδηλη Μνήμη
Η έκδηλη μνήμη περιλαμβάνει γεγονότα για τα οποία οι άνθρωποι έχουν επίγνωση της ύπαρξής τους. Κάποιες μελέτες έχουν αποδείξει ότι η έκδηλη μνήμη μπορεί να διατηρηθεί για μερικές δεκαετίες, αν όχι για μια ολόκληρη ζωή. Οι δοκιμασίες που αφορούν την μέτρηση της αυτοβιογραφικής μνήμης στη διάρκεια όλων των χρόνων, επιβεβαιώνουν τη μακροχρόνια διατήρηση της έκδηλης μνήμης, με επιφυλάξεις ως προς την ακρίβεια ανάκλησης των γεγονότων. Οι δοκιμασίες που αφορούν δευτερεύουσες εννοιολογικές γνώσεις, όπως ονόματα παλαιών συμμαθητών, σχολικές γνώσεις ή τίτλοι τηλεοπτικών προγραμμάτων αποκαλύπτουν υψηλότερη ανάκληση πληροφοριών.
Αυτές οι έρευνες επιβεβαιώνουν ότι οι αναμνήσεις είναι δυνατόν να επιβιώσουν στον χρόνο, ανεξαρτήτως του γεγονότος ότι η επίδοση της ανάκλησης εξασθενεί με τα χρόνια. Διάφορες στρατηγικές μπορούν να βελτιώσουν την ακούσια ανάκληση πληροφοριών ενός γεγονότος, και κατά συνέπεια την μακρόχρονη διατήρησή του. Αυτές είναι η επανάληψη ενός ερεθίσματος, η ενεργητική επανεργοποίησή του στα ερευνητικά εργαστήρια, συνήθως, μέσω άμεσης έκθεσης στο ερέθισμα ή άμεσης αναγκαστικής πρόκλησης του μνημονικού ίχνους και τέλος, η ύπαρξη συναισθηματικού περιεχομένου σε ένα γεγονός.
Νευρωνικές Συνδέσεις
Οι ερευνητές προσπαθούν να ανακαλύψουν το βιολογικό υπόστρωμα της έκδηλης απομνημόνευσης. Σύγχρονα νευρωνικά συστήματα έχουν δείξει ότι οι αναμνήσεις αυτές βασίζονται σε ένα σύνολο εξειδικευμένων νευρώνων και όχι σε ένα ευρύ, διάχυτο νευρωνικό σύστημα. Επιπλέον, μερικές μόνο εκθέσεις σε ένα ερέθισμα είναι αρκετές και ικανές να δημιουργήσουν τους υπέρ-επιλεκτικούς αυτούς νευρώνες, οι οποίοι πιθανώς να παραμένουν ανενεργοί, αλλά οι συνάψεις να διατηρούνται ισχυρές μέχρις ότου το ίδιο ερέθισμα ή παρόμοια αναπαράστασή του παρουσιαστεί ξανά. Έτσι, σύμφωνα με την άποψη αυτή, τόσο οι άδηλες, όσο και οι έκδηλες αναμνήσεις είναι εφικτό να διατηρηθούν για μια ολόκληρη ζωή.
Η Πειραματική Μελέτη
Το πείραμα διεξήχθη σε δύο φάσεις. Αρχικά, την περίοδο 2002-2008 συμμετείχαν 243 άτομα που ολοκλήρωσαν τέσσερις γνωστικές διαδικασίες, ανάμεσα στις οποίες και ένα τεστ οπτικής μνημονικής αναγνώρισης, το οποίο αποτέλεσε τη βάση για την επόμενη φάση της έρευνας.
Αργότερα, το 2016 η πειραματική ομάδα αποτελούνταν από 24 άτομα (14 γυναίκες, 10 άντρες) μέσο όρο ηλικίας τα 60 έτη. Έγινε ιατρική εξέταση για την ακοή και όραση, νευρολογική, γνωστική, ψυχολογική και ψυχιατρική εκτίμηση για τον αποκλεισμό προβλημάτων.
Στην ομάδα ελέγχου συμμετείχαν άλλα 24 άτομα, ηλικίας 62 ετών που έβλεπαν για πρώτη φορά τα σχέδια και τις εικόνες.
Σκοπός ήταν η εξέταση της ικανότητας αναγνώρισης απλών χρωματιστών σχεδίων που είχαν παρουσιαστεί για δυο δευτερόλεπτα 8-14 χρόνια νωρίτερα. Ανάμεσα στα ερεθίσματα ήταν και αφηρημένες εικόνες που ήταν δύσκολο να λεκτικοποιηθούν, με αποτέλεσμα τα ευρήματα του πειράματος να είναι πιο ουσιαστικά.
Διαδικασία
Πείραμα του 2002-2008
Το αρχικό πείραμα περιελάμβανε 2 φάσεις διεξαγωγής. Στη φάση κωδίκευσης παρουσιάστηκαν διαδοχικά 48 εικόνες, όπου οι συμμετέχοντες καλούνταν να απαντήσουν αν η εικόνα είχε περισσότερα ή λιγότερα από τρία χρώματα.
Σε δύο επόμενες φάσεις αναγκαστικής αναγνώρισης καλούνταν να ταυτοποιήσουν την εικόνα που είχαν δει προηγουμένως ανάμεσα σε άλλες. Η μια εικόνα ήταν το σωστό επιλεγόμενο αντικείμενο και η άλλη εικόνα ήταν καινούρια που είχε ως στόχο την απόσπαση της προσοχής.
Συνολικά παρουσιάστηκαν 96 εικόνες σε ζευγάρια των 2 (48 παλιές και 48 νέες). Οι εικόνες χωρίζονταν σε 3 κατηγορίες: Μοναδική κατηγορία (αληθινά αντικείμενα με ονομασίες και σχήματα), Ζευγαρωτή κατηγορία (ίδιο όνομα, παρόμοιο σχήμα και χρώμα), Αφηρημένη κατηγορία (τυχαία σχέδια με δύσκολη λεκτικοποίηση).
(Παραδείγματα εικόνων της Μοναδικής Κατηγορίας)
Πείραμα του 2016
Στην πρώτη φάση παρουσιάστηκαν 144 ζευγάρια πολύχρωμων εικόνων (σύνολο 288 εικόνες, μια από τις 48 παλιές εικόνες ή μια από τις 96 εικόνες απόσπασης). Οι συμμετέχοντες καλούνταν να αναγνωρίσουν την εικόνα που είχαν δει στο αρχικό πείραμα χρόνια πριν.
Στη δεύτερη φάση παρουσιάστηκαν 144 πολύχρωμες εικόνες που αντιπροσώπευαν τις τρεις κατηγορίες. Αποτελούνταν από 96 παλιά ερεθίσματα εικόνων (48 εικόνες που είχαν δωθεί στην πρώτη φάση και 48 εικόνες απόσπασης της προσοχής) και 48 νέα ερεθίσματα εικόνων. Η σειρά της παρουσίασης ήταν τυχαία και οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να απαντήσουν με «ναι» στην ερώτηση αν η εικόνα που είδαν είχε παρουσιαστεί στο αρχικό πείραμα και «όχι» αν η εικόνα που είχαν δει ήταν καινούρια.
(Αριστερά: Παραδείγματα εικόνων της Αφηρημένης Κατηγορίας Δεξιά: Παραδείγματα εικόνων της Ζευγαρωτής Κατηγορίας)
Αποτελέσματα – Συζήτηση
Για τις 144 εικόνες οι συμμετέχοντες αναμενόταν να απαντήσουν σωστά στο 58,4%, δηλαδή να αναγνωρίσουν σωστά 84 εικόνες, ώστε το πείραμα να έχει στατιστική αξιοπιστία και εγκυρότητα. Από τους 24 συμμετέχοντες ίσως 1 ή 2 να μπορούσαν να αναγνωρίσουν σωστά παραπάνω από 84 εικόνες.
Η επίδοση της ομάδας ελέγχου ήταν 50,9% με δύο μόνο συμμετέχοντες να αποδίδουν πάνω από 58,4%. Η επίδοση της πειραματικής ομάδας ήταν 55,3% και οκτώ συμμετέχοντες να αναγνωρίζουν 1-15 εικόνες περισσότερες από τις 84.
Τα αποτελέσματα αυτά ερμηνεύονται από τη διεργασία της εξοικείωσης που θεωρείται ότι συμβάλλει στη διατήρηση πληροφοριών στη μακρόχρονη μνήμη για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η μελέτη αυτή απέδειξε πως οι άνθρωποι είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τις εικόνες εκείνες που συνδέονται με την ανάμνηση κάποιου συναισθήματος ή να αναγνωρίζουν πληροφορίες σχετικές με το σχήμα ή το χρώμα.
Τα ευρήματα ανέδειξαν ότι η ηλικία επηρεάζει σημαντικά την ικανότητα κωδικοποίησης και την ικανότητα έκδηλης ανάκτησης νέων πληροφοριών. Οι συμμετέχοντες που βρίσκονταν στη δεκαετία των 20 απέδωσαν καλύτερα από τους συμμετέχοντες της δεκαετίας των 60. Οι 5 καλύτεροι του πειράματος ήταν 20-23 ετών.
Παράλληλα, η έκδηλη μνήμη θεωρείται πως επηρεάζεται από περιβαλλοντικούς παράγοντες και για αυτό έγινε προσπάθεια να διατηρηθούν οι ίδιες συνθήκες περιβάλλοντος με το αρχικό πείραμα. Ωστόσο, τα ευρήματα ανέδειξαν ότι η διαφορετική δοκιμασία του ναι/όχι ίσως να σημαίνει ότι τελικά η μνήμη είναι ανθεκτική στις πειραματικές αλλαγές.
Τέλος, αναφορικά με το είδος ανάκλησης του ερεθίσματος είναι γεγονός ότι η ανάκληση εικόνων είναι καλύτερη από την ανάκληση λέξεων, καθώς οι εικόνες διακρίνονται ευκολότερα εξαιτίας των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους και επομένως διατηρούνται περισσότερο χρονικό διάστημα, ακόμη και δεκαετίες. Η έρευνα, ωστόσο, δεν κατάφερε να εξετάσει ποιο είδος εικόνας (λεκτική, εννοιολογική ή οπτική) μπορεί να συγκρατηθεί περισσότερο.
Βιβλιογραφία
Larzabal, C., Tramoni, E., Muratot, S., Thorpe, S.Z., &Barbeau, E.J. (2018).Extremely long-term memory and familiarity after 12 years.Cognition, 170, 254-262. doi:10.1016/j.cognition. 2017.10.009
