“Trolley Problem” - Το δίλημμα του τρένου

“Trolley Problem” – Το δίλημμα του τρένου

Ένα τρένο κινείται πάνω στις ράγες όπου είναι δεμένοι 5 άνθρωποι. Έχετε τη δυνατότητα να του αλλάξετε την κατεύθυνση. Στη νέα όμως κατεύθυνση υπάρχει ένας άλλος άνθρωπος δεμένος. Τι θα κάνατε;

Το δίλημμα του τρένου, γνωστό ως: “The Trolley Problem”, δημοσιεύτηκε το 1967 από τη Φιλίπα Φουτ (1920 – 2010) και αποτελεί μία σειρά νοητικών πειραμάτων που αφορούν ηθικά διλήμματα σχετικά με τη θυσία ενός ατόμου για την διάσωση περισσοτέρων.

Τέτοιου είδους διλήμματα θα μπορούσαν να αφορούν διάφορες καταστάσεις όπως πολεμικές επιχειρήσεις, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις ατομικές βόμβες στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι το 1945, όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες ισχυρίστηκαν πως με αυτή τους την κίνηση μειώθηκαν οι συνολικές απώλειες του Β’ ΠΠ μιας και τερματίστηκε νωρίτερα.

Τα τελευταία χρόνια η αυτόνομη οδήγηση μεταβαίνει από σενάριο επιστημονικής φαντασίας σε κάτι εφικτό. Τα αυτόματα οχήματα καλούνται μεταξύ άλλων να πάρουν αποφάσεις σε κλάσματα του δευτερολέπτου για την αποφυγή ενός ατυχήματος. Τι θα συμβεί όμως όταν το δυστύχημα θα είναι αναπόφευκτο και θα πρέπει να δράσουν με τον βέλτιστο τρόπο για την μικρότερη δυνατή ζημιά και τις λιγότερες απώλειες; Φανταστείτε ως παράδειγμα ένα όχημα που κινείται με ταχύτητα και μπροστά του πέφτει ένας κορμός δέντρου. Δεν προλαβαίνει να σταματήσει, μπορεί όμως να στρίψει αριστερά ή δεξιά. Αριστερά βρίσκεται μία παρέα πέντε ατόμων σε ένα πάρκο, ενώ δεξιά μία κυρία με το παιδάκι της.

Αν πέσει πάνω στον κορμό, η παθητική ασφάλεια του αυτοκινήτου θα προστατέψει τον οδηγό σε έναν βαθμό αλλά δεν αποκλείεται να σκοτωθεί ο ίδιος.

Αν στρίψει δεξιά θα ρισκάρει να σκοτωθούν δύο.

Αν στρίψει αριστερά ίσως σκοτωθούν ή τραυματιστούν πέντε άνθρωποι.

Η βέλτιστη περίπτωση φυσικά είναι να κατευθυνθεί ευθεία προς τον κορμό, ποιος όμως θα ήθελε ένα αυτοκίνητο που θα έβαζε τη ζωή του οδηγού του σε κίνδυνο ακόμα και αν αυτή η επιλογή είναι η βέλτιστη για το κοινωνικό όφελος;

Ας επανέλθουμε στη βασική μορφή του διλήμματος, χωρίς να έχουμε κανένα στοιχείο (ηλικία, χαρακτήρα, ποινικό μητρώο ή τον λόγο που βρίσκονται εκεί) καλούμαστε να πάρουμε μία απόφαση. Αν υποθέσουμε ότι γνωρίζαμε πως τα πέντε άτομα έχουν βεβαρημένο ποινικό μητρώο ενώ το ένα άτομο όχι ή αν γνωρίζαμε ότι τα πέντε άτομα έχουν ηλικία μεγαλύτερη των 70 ετών ενώ το ένα άτομο είναι μόλις 5 ετών, ίσως η απόφαση ήταν διαφορετική από ό,τι σε αυτή την περίπτωση που δεν υπάρχει κανένα απολύτως στοιχείο. Παρόλα αυτά είναι και πάλι εξαιρετικά δύσκολο να αξιολογηθεί η κάθε ζωή και να κρίνεται ποιος πρέπει να ζήσει και ποιος όχι.

Αν όλα αυτά σας φαίνονται υπερβολικά, με τέτοιους είδους διλήμματα ήρθαν αντιμέτωποι οι γιατροί κατά την περίοδο της πανδημίας, όταν οι ασθενείς που χρειάζονταν νοσηλεία σε ΜΕθ, ήταν περισσότεροι από τις διαθέσιμες κλίνες.

Κάτι ακόμα σημαντικό στο Trolley Problem είναι πως το τρένο δεν σταματάει για να διαλέξετε ποια κατεύθυνση θα πάρει. Το τρένο έχει μία συγκεκριμένη πορεία και η επιλογή της παρέμβασης θα του αλλάξει πορεία. Παράμετρος διόλου αμελητέα, καθώς πολλές φορές οι άνθρωποι όταν έρχονται αντιμέτωποι με τέτοιους είδους διλλήματα θα προτιμήσουν να μην παρέμβουν μειώνοντας τις τύψεις που ενδεχομένως θα έχουν για την επιλογή τους.

Το πραγματικό δίλημμα ουσιαστικά έχει ως εξής: «Να παρέμβω ή όχι; Nα αφήσω τους ανθρώπους στην μοίρα τους ή να επέμβω σκοτώνοντας έναν που θα ήταν ζωντανός αν δεν είχα επέμβει;»

Σε έρευνες που έχουν γίνει στο παρελθόν, το 90% των ερωτηθέντων απάντησε ότι θα έστριβε τον μοχλό για να σώσει τους πέντε, ενώ το 10% θα άφηνε το τρένο στην πορεία του.

Σε μία παραλλαγή του πειράματος ρωτήθηκαν αν θα πετούσαν έναν εύσωμο άντρα στις ράγες γνωρίζοντας ότι με αυτόν τον τρόπο το τρένο θα σταματούσε σώζοντας τους πέντε ανθρώπους. Σε αυτή την περίπτωση η πλειοψηφία απάντησε πως δε θα τον πετούσε στις ράγες σώζοντας τους πέντε.

Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με τον θάνατο του ενός για την επιβίωση των πέντε. Γιατί όμως δόθηκαν διαφορετικές απαντήσεις;

Οι αποφάσεις που παίρνουμε σε τέτοιου είδους διλήμματα δεν έχουν να κάνουν μόνο με το αποτέλεσμα αλλά και με τον τρόπου και τις συνθήκες που γίνονται. Τα συναισθήματα που μας δημιουργούνται όταν αντικρίζουμε κάποιον άνθρωπο, κυρίως μέσω της ενσυναίσθησης είναι τελείως διαφορετικά από αυτά που δημιουργούνται όταν γνωρίζουμε ότι κάποιος άνθρωπος, κάπου, θα σκοτωθεί.

Το 2001 ο ψυχολόγος Τζόσουα Γκριν με τους συνεργάτες του δημοσίευσε αποτελέσματα από τις πρώτες σημαντικές έρευνες για τις αντιδράσεις των ανθρώπων σε παρόμοια διλλήματα χρησιμοποιώντας fMRI. Διαπίστωσε ότι τα διλήμματα που σχετίζονται με προσωπική επαφή διεγείρουν περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τα συναισθήματα. Ενώ όταν δεν υπάρχει προσωπική επαφή ή σχέση με τα άτομα που εμπλέκονται, διεγείρονται μέρη του εγκεφάλου που σχετίζονται με την λογική.

Ας δούμε ένα ακόμα παράδειγμα. Αυτό ενός πετυχημένου χειρουργού που έχει πέντε ανθρώπους που χρειάζονται μεταμόσχευση οργάνων χωρίς να έχουν μερίδιο ευθύνης για αυτή τους την κατάσταση. Οι δύο χρειάζονται από έναν πνεύμονα, οι άλλοι δύο από ένα νεφρό και ο άλλος καρδιά. Υπάρχει ένας υγιής άνθρωπος αναίσθητος ο οποίος αν θανατωθεί με τα όργανά του μπορούν να γλιτώσουν οι άλλοι πέντε. Είναι μία τέτοια επιλογή επιτρεπτή; Να θανατωθεί ο ένας για να σωθούν οι πέντε; Φυσικά η πρώτη σκέψη που έρχεται σε όλους είναι πως πρόκειται για μία ανήθικη πράξη. Γιατί αυτή την περίπτωση την βλέπουμε με διαφορετική ματιά σε σχέση με την περίπτωση του τρένου;

Το Trolley Problem μπορεί να μη δίνει σαφείς απαντήσεις για το τι είναι σωστό και τι όχι, έχει όμως χρησιμοποιηθεί σε διάφορες έρευνες που αφορούν τον κλάδο της Ψυχολογίας και της Ηθικής. Το βασικό πόρισμα που προκύπτει είναι πως οι αποφάσεις που θα πάρουμε, σε μεγάλο βαθμό εξαρτώνται από τα συναισθήματά μας και όχι μόνο από αμερόληπτους λογικούς συνειρμούς. Καθώς επίσης και πως αντιμετωπίζουμε ανθρώπους με επιλεκτικό τρόπο, αναλόγως αν είναι φίλοι μας, συγγενείς μας ή αν απλά ανήκουν στην ίδια κοινωνική ομάδα.