Σύμφωνα με την σχολή της κοινωνικής κατασκευής οι διαδικασίες κοινωνικής και πολιτικής κατασκευής νοηματοδοτούν την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα δεν έχει κάποιο οριστικό νόημα από μόνη της, αλλά ούτε υπάρχει κάποιο μοναδικό και καθολικό νόημα για αυτή. Το νόημα που αποδίδουμε σε κάθε τι (κοινωνία, άνθρωπος, κτλ.) είναι κατασκευή των ανθρώπινων κοινοτήτων. Τα άτομα μοιράζονται τρόπους σκέψης, ιδέες, αξίες και έννοιες. Με αυτό τον τρόπο αλληλεπιδρούν και κατασκευάζουν τα νοήματα των άμεσων εμπειριών της καθημερινότητάς τους. Συνεπώς, τα νοήματα που αποδίδονται σε κάθε ανθρώπινη κοινότητα αποτελούν συγκεκριμένες συσσωρεύσεις της πραγματικότητας και της γνώσης που βιώνουν τα άτομα που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους εντός της συγκεκριμένης κοινότητας.
Κατά παρόμοιο τρόπο, οι διάφορες κοινωνίες νοηματοδοτούν τη χρήση της μάσκας ανά τους αιώνες με διαφορετικό τρόπο. Οι μάσκες έχουν χρησιμοποιηθεί παγκοσμίως και σε όλες τις χρονικές περιόδους με διαφορετική εμφάνιση αλλά και με διαφορετική χρήση και συμβολισμό.
Τα διαφορετικά νοήματα που έχουν δοθεί στην χρήση της μάσκας μέσα στον χρόνο παρουσιάζονται παρακάτω.
Σαν πολιτιστικά αντικείμενα. Στα πρώιμα στάδια εξέλιξης, o άνθρωπος χρησιμοποιεί τις μάσκες σε θρησκευτικές τελετές, σε μία προσπάθεια προσέγγισης αλλά και ερμηνείας του θείου. Η μάσκα χρησιμοποιείται σε μαγικοθρησκευτικές τελετές για πρόληψη και θεραπεία ασθενειών στις κοινωνίες της Βορείου Αμερικής. Στην Αφρική, στο Κονγκό, χρησιμοποιούνται σε μυητικές τελετές ενηλικίωσης τεράστιες έγχρωμες μάσκες που μοιάζουν με περικεφαλαίες, όπου η χρήση της μάσκας ενσαρκώνει τη μετάβαση στον νέο ρόλο του ατόμου στην κοινωνία.
Σε μεταφυσικό επίπεδο. Οι νεκρικές μάσκες χρησιμοποιούνταν ως αποτύπωση της μορφής υπό το πρίσμα της αιωνιότητας. Βοηθούσαν τον νεκρό να αποχωρήσει και τον προστάτευαν από κακόβουλα πνεύματα στο ταξίδι του προς τον Άλλο Κόσμο. Στην αρχαία Αίγυπτο αποτελούσαν οδηγό επιστροφής του πνεύματος στο μουμιοποιημένο σώμα.
Η θεατρική μάσκα εμφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα. Η μεταμφίεση σχετίζεται, εκτός των άλλων καταβολών και συμβολισμών, με τη λατρεία του θεού Διονύσου και τη γένεση του δράματος. Η χρήση της μάσκας ως χρηστικό εργαλείο παρείχε την δυνατότητα στους ηθοποιούς να υποδύονται πολλούς ρόλους αλλά και έλυνε το πρόβλημα της ερμηνείας των γυναικείων ρόλων, καθώς το θέατρο εκείνη την εποχή είχε τη ιδιαιτερότητα να στελεχώνεται μόνο από άνδρες.
Βενετσιάνικη μάσκα. Τον 12ο με 13ο αι. στο καρναβάλι της Βενετίας συναντάται η απαρχή της χρήσης της μάσκας για την συγκάλυψη της ταυτότητας κάποιου. Η μάσκα έκρυβε την ταυτότητα του χρήστη, κάλυπτε την «ανηθικότητά» του. Προκειμένου να περιοριστεί η αμείλικτη ηθική παρακμή της Βενετίας, οι αρχές όρισαν κανόνες για το καρναβάλι της Βενετίας και την χρήση της μάσκας. Σύμφωνα με τα αρχεία της εποχής, φορούσαν την μάσκα διάφορα άτομα προκειμένου να συγκαλύψουν οποιαδήποτε παράνομη δραστηριότητα: τυχερά παιχνίδια, παράνομες σχέσεις, ακόμα και πολιτικά σκάνδαλα.
Ιατρική χρήση της μάσκας. Η ιστορία της ιατρικής και της προστατευτικής μάσκας ξεκινάει από την επιδημία της πανούκλας στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα, η οποία επανάκαμψε κατά τον 17ο και κατά τον 18ο αιώνα. Στη Βόρεια Αμερική οι γιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό φορούσαν μάσκα στα περιστατικά μεταδοτικής ασθένειας. Όταν όμως η γρίπη εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον πλανήτη το 1918, οι κάτοικοι των περισσότερων πόλεων, τόσο στη Βόρεια Αμερική όσο και αλλού, υποχρεώθηκαν να φορέσουν μάσκα. Ιστορικοί ανέφεραν τη μάσκα ως σύμβολο εγρήγορσης για την αντιμετώπιση της κατάστασης αλλά και πειθαρχίας από την πλευρά των ανθρώπων. Στην Ιαπωνία των ίδιων χρόνων ο κόσμος επικρότησε το μέτρο για την προστασία μέσω της μάσκας και ταύτισε τη χρήση της με τη μοντέρνα εποχή και δεν σταμάτησε να τη φοράει ακόμα κι όταν τέλειωσε ο πόλεμος. Οι μάσκες επανεμφανίστηκαν στον αιώνα μας, όταν ξέσπασε η επιδημία του SARS το 2003 και έγινε ευρέως γνωστή η χρήση τους ανά τον κόσμο με την εξάπλωση του κορωνοϊού (Covid- 19). Στην σημερινή εποχή οι μάσκες έγιναν υποχρεωτικές για όλους, μικρούς και μεγάλους, και ήταν αναγκαίο να εφαρμοστεί στην πράξη η υποχρέωση της ατομικής και κοινωνικής ευθύνης. Ένα μοντέλο χρήσης της μάσκας που υιοθετήθηκε και εφαρμόστηκε από τις περισσότερες κοινωνίες ανά τον κόσμο, όπως και στην Ελλάδα.
Συνεπώς, η χρήση της μάσκας και η νοηματοδότηση που έχει δοθεί στην έννοια της μάσκας διαφέρει ανά τους αιώνες και ανάλογα με την κοινωνία στην οποία αναφερόμαστε. Η αναδρομή στην ιστορία της μάσκας συσχετίστηκε με πανάρχαιους συμβολισμούς, με θεατρική χρήση, με συγκάλυψη ταυτότητας, με προστασία των ιατρών αλλά και των ατόμων από ασθένειες μέχρι και με αναγωγή της μάσκας σε σύμβολο πειθαρχίας ενός λαού και κοινωνικής αλληλεγγύης. Στις μέρες μας η μάσκα έχει επιφορτιστεί με την υπόσχεση για μια καλύτερη και πιο ασφαλή ζωή. Μια κοινωνική κατασκευή της μάσκας που έχει συνδεθεί με την ελπίδα ότι αποτελεί το μέσο για την επιστροφή στην κανονικότητα.
Πηγές:
Berger, P. & Luckmann, T. (2003) Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, μτφρ. Κ. Αθανασίου, Αθήνα: Νήσος.
Διαδικτυακές πηγές:
https://www.documentonews.gr/article/h-istoria-ths-iatrikhs-maskas-emfanisthke-ws-fylakto
https://www.healthview.gr/84370/i-istoria-tis-maskas-apo-ti-mayri-panoli-ston-koronoio/
Επιμέλεια άρθρου: Ευγενία Κελαράκου
