Κοινωνική υπακοή στην εξουσία: «Το πείραμα της πανδημίας του 21ου αιώνα»

Η εξουσία αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της κοινωνικής πραγματικότητας. Η υπακοή σε αυτήν αποτελεί έναν ψυχολογικό μηχανισμό κατά τον οποίο συνδέεται η δράση του ατόμου με πολιτικούς σκοπούς (Milgram, 1963). Ωστόσο, συχνά τα άτομα βρίσκονται αντιμέτωπα με πολιτικές αποφάσεις οι οποίες αντιβαίνουν στη θέλησή τους και στις αξίες τους. Όταν καλούμαστε να συμμορφωθούμε σε αυτές τις πολιτικές, υπάρχει πάντοτε ένα τίμημα. Το τίμημα αυτό αποτυπώνεται στις ενοχές που νιώθουμε, επειδή ακολουθούμε μια διαταγή αντίθετη ως προς την ιδεολογία και την ιδιοσυγκρασίας μας.

Μετά το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού, η κοινωνική πραγματικότητα αποτελεί από μόνη της ένα κοινωνικό πείραμα αναφορικά με την κοινωνική υπακοή στην εξουσία. Είτε συμφωνεί είτε όχι, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού παγκοσμίως συμμορφώνεται με τα μέτρα που λαμβάνονται για τη μείωση της διασποράς του ιού αλλά και για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Πολλοί άνθρωποι -είτε από την αρχή είτε στην πορεία των εξελίξεων- διαφωνούν με κάποια από τα μέτρα που η εκάστοτε κυβέρνηση καλείται να λάβει ή απορρίπτουν και την πολιτική προστασίας που ακολουθείται στο σύνολό της. Παρατηρούμε όμως ότι τα προσωπικά «πιστεύω» του καθενός δεν στέκονται ικανά, ώστε να μην ακολουθήσει τελικά τα μέτρα που λαμβάνονται.

Σύμφωνα με τους Passini & Morselli, από την πρώιμη παιδική ηλικία εκπαιδευόμαστε στην εκτίμηση της υπακοής και στην εμπιστοσύνη ως προς τη νομιμότητα της εξουσίας. Η νομιμότητα αυτή χαρακτηρίζεται από τρία διαφορετικά επίπεδα. Αρχικά, από τη νομιμότητα του συστήματος όπου ασκείται η εξουσία. Έπειτα, από τη νομιμότητα της ίδιας της εξουσίας και των μορφών που αυτή λαμβάνει. Τέλος, τη νομιμότητα των απαιτήσεων της εξουσίας απέναντι στα μέλη της ομάδας.

Η νομιμότητα αποτελεί πηγή δύναμης για τις εξουσίες, επειδή προωθεί την εθελοντική συμμόρφωση εκ μέρους των ατόμων. Έρευνες δείχνουν ότι οι εξουσίες είναι περισσότερο αποτελεσματικές όταν προσεγγίσουν το αίσθημα υπευθυνότητας των ατόμων αλλά και την αίσθηση της υποχρέωσης στην εθελοντική υπακοή. Η αίσθηση αυτή διαμορφώνεται, καθώς τα άτομα αισθάνονται ότι η δική τους δράση επηρεάζει το κοινωνικό σύνολο. Κατά αυτό τον τρόπο οδηγούνται στην αντίληψη ότι έχουν την υποχρέωση να υπακούσουν ακόμη και σε αποφάσεις που διαφωνούν προκειμένου να προστατεύσουν τους άλλους.

Τα παραπάνω εφαρμόστηκαν με απόλυτη επιτυχία στην περίπτωση της πανδημίας. Με τις εκστρατείες που έγιναν -αλλά και εξακολουθούν να γίνονται- ανά τον κόσμο ενισχύθηκε στο σύνολο των ανθρώπων το αίσθημα υπευθυνότητας. Το «Μένουμε ασφαλής – Μένουμε σπίτι» απετέλεσε μία πολιτική που στηριζόταν εξ ολοκλήρου στην εθελοντική υπακοή αλλά και στην αίσθηση υποχρέωσης που έχουμε οι άνθρωποι απέναντι στον συνάνθρωπό μας. Φράσεις όπως «συμπεριφερόμαστε σαν να έχουμε τον ιό και μπορούμε να κολλήσουμε τους άλλους» ενίσχυαν το αίσθημα υπευθυνότητας και υποχρέωσης στα άτομα.

Κανένας δεν μπορεί να αναιρέσει την αποτελεσματικότητα της πολιτικής που ακολουθήθηκε, καθώς το διακύβευμα ήταν και παραμένει πολύ υψηλό. Η δημόσια υγεία είναι αγαθό υπέρτατο και μη διαπραγματεύσιμο. Η αποτελεσματικότητα της καραντίνας ανά τον κόσμο δεν αμφισβητείται, καθώς απέδειξε έμπρακτα ότι ήταν ικανή να αναχαιτίσει την εξάπλωση της πανδημίας.

Το ερώτημα που προκύπτει όμως είναι: μέχρι ποιο σημείο είναι επιτρεπτή η παραχώρηση ατομικών δικαιωμάτων για την προστασία του κοινωνικού συνόλου; Ειδικά σε δημοκρατικά πολιτεύματα το βάρος αυτής της απόφασης οφείλει να πέφτει στο άτομο ή να διαφυλάσσεται από το ίδιο το πολίτευμα της δημοκρατίας; Ερωτήματα ηθικά, ρητορικά αλλά πιο επίκαιρα από ποτέ. Καθώς η εθελοντική υπακοή στην εξουσία και η κοινωνική συμμόρφωση για χάρη του συνόλου φέρνει σε κάθε περίπτωση και μείωση των ατομικών μας ελευθεριών, αλλά πολύ πιο έντονα στην περίπτωση της πανδημίας.

Πηγές:

Passini, S., & Morselli, D. (2009). Authority relationships between obedience and disobedience. New Ideas in Psychology, 27, 96-106.

Milgram, S. (1963). Behavioral study of odedience. Journal of abnormal and social Psychology, 67, 371-378.

Διαδικτυακή πηγή:

https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/koinonia/eksousia/4429-eksousia-kai-ypakoi-sto-sygxrono-koinoniko-systima.html

Επιμέλεια άρθρου: Ευγενία Κελαράκου

Απόφοιτος του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Νομική του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, με πεδία ειδίκευσης το Ποινικό Δίκαιο και τις Εξαρτήσεις. Εργάζομαι ως καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στην ιδιωτική εκπαίδευση. Στόχος μου να παρουσιάσω άρθρα με κοινωνικά ζητήματα, ώστε να συμβάλλω στην γνωριμία του κοινού με την επιστήμη της Κοινωνιολογίας.