Ως «δωρεάν χρήστης» ορίζεται εκείνο το άτομο που απολαμβάνει τα οφέλη από κάτι δίχως να καταβάλλει προσπάθεια ή να πληρώνει γι’ αυτό. Δηλαδή, αφήνει τους άλλους να επωμιστούν το κόστος γι’ αυτό, ενώ εκείνος δε συνεισφέρει για τη χρήση του προϊόντος ή της υπηρεσίας.
Το πρόβλημα του δωρεάν χρήστη (free rider problem) ή αλλιώς πρόβλημα του λαθρεπιβάτη είναι μια έννοια που χρησιμοποιείται κυρίως στα οικονομικά, απασχολώντας γενικότερα και τις κοινωνικές επιστήμες και αποτελεί παράδειγμα της αναποτελεσματικότητας των αγορών. Πρόκειται στην ουσία για μια αναποτελεσματική διανομή αγαθών που συμβαίνει εξαιτίας της δυνατότητας ορισμένων ατόμων να καταναλώνουν κάποιο αγαθό σε μεγαλύτερο βαθμό από το «δίκαιο μερίδιο» που τους αναλογεί ή αντίστοιχα να πληρώνουν λιγότερο γι’ αυτό. Αν υπάρχουν πολλοί δωρεάν χρήστες, τότε το αγαθό ενδέχεται να μην κατανέμεται αποτελεσματικά δημιουργώντας το πρόβλημα του δωρεάν χρήστη.
Το πρόβλημα του δωρεάν χρήστη το συναντάμε συχνά στα δημόσια αγαθά. Στην επιστήμη των οικονομικών, δημόσια αγαθά θεωρούνται εκείνα που έχουν δύο χαρακτηριστικά. Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι η «μη ανταγωνιστική κατανάλωση», που σημαίνει ότι η κατανάλωση του αγαθού από κάποιον δεν εμποδίζει κάποιον άλλον να το καταναλώσει κι εκείνος. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η «αδυναμία αποκλεισμού» και σημαίνει ότι κάποιο άτομο είναι αδύνατο -ή αρκετά δαπανηρό- να αποκλείσει κάποιο άλλο άτομο από την κατανάλωση του αγαθού. Παράδειγμα δημόσιων αγαθών μπορεί να είναι η εθνική άμυνα, το φως στις πόλεις, οι φάροι κ.λπ.
Στα δημόσια αγαθά το πρόβλημα του δωρεάν χρήστη εντοπίζεται πιο εύκολα, διότι αρκετοί έχουν τη δυνατότητα να επωφελούνται από αυτά χωρίς ουσιαστικά να πληρώνουν κάτι. Το κλασικό παράδειγμα είναι ο φάρος. Κάποιος χτίζει με προσωπικό του κόστος έναν φάρο στην ακτή, για να τον προστατεύει. Ωστόσο, και τα υπόλοιπα πλοία μπορούν να επωφεληθούν από τον φάρο όταν λειτουργεί δίχως να συνεισφέρουν στην συντήρησή του ή να έχουν πληρώσει ένα αντίτιμο.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι οικονομολόγοι καταλήγουν πως καμία επιχείρηση δε θα επιθυμούσε να παράγει αγαθά. Όταν υπάρχει το πρόβλημα του δωρεάν χρήστη, οι επιχειρήσεις αποφεύγουν την παραγωγή και ως συνέπεια είτε δεν προσφέρεται το αγαθό είτε πρέπει να παρέμβει κάποιος δημόσιος φορέας χρησιμοποιώντας τα χρήματα των φορολογούμενων.
Πηγές:
https://www.investopedia.com/terms/f/free_rider_problem.asp
https://corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/economics/free-rider/
Rosen, H. & Gayer, T. (2008), Public Finance
Επιμέλεια κειμένου: Ευγενία Κελαράκου