Τώρα τα πράγματα θα γίνουν λίγο πιο περίπλοκα. Γιατί μέχρι τώρα, που συζητήσαμε για τα βιολογικά κουμπιά και τα πρωταρχικά μνημίδια, ο τρόπος που αυτά δυνητικά καθορίζουν τη συμπεριφορά μας είναι σχετικά ευθύς.
Το DNA μας (καθώς και αυτό των ζώων) μπόρεσε να αναπαραχθεί και να εξελιχθεί εξαιτίας των ενστίκτων του Φόβου, του Φαγητού και του Σεξ. Το μυαλό, όταν δεν υπάρχει συνειδητή παρέμβαση, είναι φτιαγμένο να αντιδρά στα μνημίδια του φαγητού και του σεξ με ένα συγκεκριμένο τρόπο, ενώ για τον φόβο διαθέτει δύο ξεχωριστές λειτουργίες: την μάχη ή την υποχώρηση.
Αυτές οι τέσσερις νοητικές διεργασίες φαίνεται πως ήταν καθοριστικής σημασίας για τη διάδοση των γονιδίων και για αυτό βρίσκονται μαζί μας ακόμα και στο πολιτισμένο σήμερα. Έχουμε μάλιστα ακόμα και ονόματα για τα συναισθήματα που τις συνοδεύουν. Θυμός, φόβος, πείνα και λαγνεία.
Η εξέλιξη λοιπόν δημιούργησε τα πρωταρχικά μνημίδια [1] για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των βιολογικών κουμπιών του Φόβου, του Φαγητού και του Σεξ, αλλά δεν σταμάτησε βέβαια εκεί. Με την πάροδο των αιώνων αναπτύχθηκαν νέοι τρόποι για την επιβίωση και αναπαραγωγή, πιο ύπουλοι, πιο κρυφοί και πιο πλάγιοι. Αυτά είναι τα δευτερογενή μνημίδια (second-order buttons) για τα οποία θα μιλήσουμε ευθύς αμέσως.
Τα δευτερογενή μνημίδια είναι πολύ συχνά στον πολιτισμό μας, όμως όχι και τόσο συχνά όσο τα πρωταρχικά μνημίδια της Κρίσης, της Αποστολής, του Κινδύνου, του Προβλήματος και της Ευκαιρίας. Με λίγα λόγια, δεν ανταποκρίνονται όλοι οι άνθρωποι σε αυτά, παρόλο που το κάνει η πλειοψηφία. Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις που οι άνθρωποι αντιδρούν το ίδιο καλά και στα αντίθετά τους! Πώς γίνεται αυτό; Θα το αφήσω για το επόμενο άρθρο.
Πρώτα πρέπει να μιλήσουμε για αυτά τα πέντε δευτερογενή μνημίδια [2] που βοήθησαν την διατήρηση και αναπαραγωγή των γονιδίων μας με έμμεσο τρόπο και που, αν συνδεθούν με οποιοδήποτε μνημίδιο, είναι ικανά να σου αποσπάσουν την προσοχή και να σε μολύνουν με αυτό.
Το πρώτο δευτερογενές μνημίδιο είναι το μνημίδιο του Να ανήκεις κάπου. Εξελικτικά ήταν πολύ χρήσιμο για τους ανθρώπους να μπορούν να οργανωθούν σε ομάδες, αφού έδινε περισσότερες πιθανότητες για εύρεση στέγης ή τροφής, ενώ τα διαθέσιμα μέλη του άλλου φύλου ήταν περισσότερα. Άρα άνθρωποι που μπορούσαν να μεταδώσουν και να λάβουν το μνημίδιο του Να ανήκεις σε μια ομάδα είχαν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης και αναπαραγωγής.
Τα πράγματα όμως σήμερα είναι απείρως πιο πολύπλοκα. Υπάρχουν πάμπολλα μνημίδια που απαιτούν την προσοχή σου, και σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να σε οδηγήσουν ακόμα και στον φανατισμό, μόνο και μόνο επειδή στον πυρήνα τους έχουν το μνημίδιο του «Να ανήκεις κάπου». Έχουμε και λέμε: πολιτικά κόμματα και ιδεολογίες, ποδόσφαιρο και αθλητισμός, πατριωτισμός, θρησκεία, εμπορικός οργανισμός ή εργοδοτική εταιρία, συγκεκριμένοι κοινωνικοί κύκλοι…
Είμαι σίγουρος ότι μπορείς να συμπληρώσεις την παραπάνω λίστα με άλλα τόσα και μάλλον καταλαβαίνεις που το πάω. Είσαι σίγουρος ή σίγουρη ότι το να ανήκεις σε κάποιες από τις παραπάνω ομάδες πραγματικά σε κάνει ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη; Είσαι σίγουρος ή σίγουρη ότι σε κάνει πιο πλήρη και ολοκληρωμένο άνθρωπο και ότι δίνει ένα νόημα στη ζωή σου για το οποίο αξίζει να ζεις; Είσαι;
Υπάρχει πάντα η πιθανότητα να έχεις προσβληθεί από ένα τέτοιο μνημίδιο άθελά σου και με τυχαίο τρόπο κατά τη διάρκεια της ζωής σου. Ίσως να σε έχει προσβάλει και να ζεις για αυτό, μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσεις την επιβίωση και αναπαραγωγή του. Μόνο και μόνο για να μην χρειαστεί να αντιμετωπίσεις τα συναισθήματα θυμού, φόβου ή ντροπής που θα συνοδέψουν την κάθε μη συναίνεσή σου. Αυτός είναι και ο τρόπος που διαθέτουν τα δευτερογενή μνημίδια για να σε ελέγξουν.
Το δεύτερο δευτερογενές μνημίδιο είναι αυτό της Υπακοής στην εξουσία. Η εξουσία, όπως και η ιεραρχία, είναι έννοιες που αναπτύχθηκαν στην ανθρωπότητα από την απαρχή της, είτε επρόκειτο για γονεϊκή εξουσία, είτε για θρησκευτική, είτε για πολιτική. Στις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες ήταν πολύ χρήσιμο να υπακούς τον αρχηγό της ομάδας. Αυτό σου έδινε περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης, παραμονή στην ομάδα και άρα περισσότερες πιθανότητες ζευγαρώματος. Σε αντίθετη περίπτωση πιθανόν να αντιμετώπιζες εξορία ή ακόμα και θάνατο.
Σήμερα η κάθε μορφής εξουσία έχει παγιωθεί τόσο πολύ, που πολλοί από εμάς θεωρούν σχεδόν βλάσφημο το να την παρακούσουν. Ή έστω να την αμφισβητήσουν. Όμως η κάθε εξουσία έχει εξελιχθεί στο να κάνει ακριβώς αυτό: να χρησιμοποιεί το μνημίδιο της (άκριτης) Υπακοής και να αυτοδιατηρείται.
Από την άλλη, οι νόμοι πρέπει να υπηρετούν τους ανθρώπους και όχι το αντίθετο. Οποιουδήποτε είδους «νόμοι», όχι μόνο πολιτικοί. Από λανθασμένες αντιλήψεις «εξουσίας» μέσα στην οικογένεια μέχρι τις εργασιακές σχέσεις, κι από τις ηγετικές φυσιογνωμίες μέσα στην παρέα σου μέχρι τις κοινωνικές αδικίες που υποκρίνεσαι πως δεν βλέπεις, υπάρχουν πάρα πολλές «εξουσίες» εκεί έξω που απαιτούν την προσοχή σου κι εσύ τους την δίνεις, εξαιτίας ενός ακαθόριστου φόβου. Όχι επειδή τις παραδέχεσαι συνειδητά και κάνουν καλό σε σένα και τον κόσμο γύρω σου.
Το τρίτο μνημίδιο είναι αυτό της Διάκρισης. Στον πολιτισμό μας το βλέπουμε πολύ συχνά, πρώτα απ’ όλα στον κινηματογράφο. Πολύ συχνά ο ήρωάς μας θα διακριθεί με κάποιον τρόπο στο τέλος, που (αν και πολλές φορές κατά βάθος) ήταν και ένας από τους αρχικούς σκοπούς του. Αν μη τι άλλο το κοινό το χαίρεται. Γιατί; Γιατί διαθέτει ήδη το μνημίδιο της Διάκρισης.
Ιστορικά το να διακρινόσουν μέσα στην ομάδα σε ανέβαζε πολύ στα μάτια του αντίθετου φύλου και ενδεχομένως να σου απέφερε και περισσότερη τροφή ή καλύτερη στέγη. Με αυτό τον τρόπο, άνθρωποι που μπορούσαν να λάβουν και να διασπείρουν το μνημίδιο είχαν περισσότερες πιθανότητες αναπαραγωγής των γονιδίων τους και επιβίωσης.
Σήμερα είναι απλώς η πέτρα του Σίσυφου. Ένα ατέλειωτο κυνήγι για να διακριθείς στη δουλειά σου, στον κοινωνικό σου περίγυρο, στα χόμπι σου… Κάθισες ποτέ να σκεφτείς το γιατί; Είναι μια συνειδητή σου απόφαση με συγκεκριμένα αποτελέσματα για το μέλλον που σχεδιάζεις για τον εαυτό σου ή είσαι απλώς το μπαλάκι του μνημιδίου της Διάκρισης, που σε βάζει σε αυτή την κατάσταση ανταγωνισμού με αυτόματο τρόπο; Απλώς ρωτάω και, αν είσαι ειλικρινής, ίσως εκπλαγείς με τις απαντήσεις.
Προχωράω στο τέταρτο δευτερογενές μνημίδιο. Είναι αυτό της Έγκρισης. Αν έκανες πράγματα που οι άλλοι θα ενέκριναν συνέσφιγγε τους δεσμούς της ομάδας και σε προφύλασσε από κινδύνους. Χώρια που η αποδοχή από την ομάδα σου άνοιγε τον δρόμο για κάθε πιθανό φλερτ σου.
Σήμερα η πολυπόθητη Έγκριση (ή αποδοχή) ξεκινάει από τους γονείς μας και συνεχίζει στους φίλους και τους δασκάλους μας. Χωρίς καν να το πάρεις χαμπάρι, σύντομα το μνημίδιο απλώνει τα πλοκάμια του παντού. Αποζητούμε την έγκριση από τον σύντροφο ή την σύζυγό μας, από το αφεντικό, τον συνάδελφο, τον φίλο, ακόμα κι από μια περαστική γνωριμία! Είναι κάτι που γνωρίζουν καλά οι σχεδιαστές των κοινωνικών δικτύων για να δεσμεύσουν την προσοχή σου στις εφαρμογές τους. Πόσες φορές έχεις τσεκάρει τα διάφορα likes στις αναρτήσεις σου χωρίς κανένα ουσιαστικό λόγο;
Σοβαρά τώρα, ο μόνος ή η μόνη που θα έπρεπε να δίνεις λογαριασμό είσαι εσύ ο ίδιος κι εσύ η ίδια! Δεν λέω να διαλύσεις όλες σου τις σχέσεις, συναισθηματικές, επαγγελματικές ή κοινωνικές. Αυτό που λέω είναι ότι εσύ κι ο σκοπός σου πρέπει να έχουν περισσότερη, αν όχι απόλυτη, προτεραιότητα. Ειδάλλως καταλήγεις ένα άτυπο «παιδί για τα θελήματα» που δρα αυτόματα λόγω του μνημιδίου της Έγκρισης, με μοναδικό σκοπό την επιβίωση και αναπαραγωγή του.
Τελευταίο είναι το μνημίδιο της Φροντίδας. Το ανθρώπινο είδος πέρασε αρκετές δύσκολες εποχές και το να υπάρχει φροντίδα μεταξύ των ανθρώπων, τους έδινε περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Πολλοί άνθρωποι θα δείξουν φροντίδα και στα ζώα, ιδιαίτερα τα θηλαστικά, πράγμα που έπρεπε να το περιμένουμε, αφού έχουμε κοινό ένα ποσοστό DNA με αυτά.
Σήμερα, το μνημίδιο της Φροντίδας χρησιμοποιείται για να σου πουλήσει σκυλοτροφή ή ένα σωρό άχρηστα πράγματα για σένα και το παιδί σου. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να σε εξαπατήσουν για οικονομικό όφελος ή απλώς για να σου δεσμεύσουν τον χρόνο σε δραστηριότητες που απλώς διασπείρουν το μνημίδιο και δεν κάνουν τίποτε άλλο ιδιαίτερο για σένα ή τον περίγυρό σου.
Πρόσεξέ με. Είναι άλλο η συμπόνια και οι συνειδητές πράξεις σου που απορρέουν από αυτή, και άλλο η αυτόματη Φροντίδα που το μυαλό σου σε έχει πείσει ότι χρειάζεσαι για να λειτουργείς. Κάνε μια μικρή ενδοσκόπηση. Είναι όλα τα πράγματα και οι άνθρωποι που «πρέπει» να φροντίζεις και «πρέπει» να νοιάζεσαι, άξια αυτής σου της φροντίδας, του χρόνου και της προσοχής σου;
Είναι πολύ πιθανό, οι αυτόματες πράξεις σου να ελέγχονται και να πυροδοτούνται από ένα ή περισσότερα από αυτά τα δευτερογενή μνημίδια. Είναι τα μνημίδια του Να ανήκεις κάπου, της Υπακοής στην εξουσία, της Διάκρισης του εαυτού σου, της Έγκρισης των άλλων και της a priori Φροντίδας για ανθρώπους και πράγματα γύρω σου.
Από τον Ανδρέα Ασημακόπουλο
Βιβλιογραφία
Ασημακόπουλος, Ανδρέας. Οι απίστευτες περιπέτειες του κυρίου Μανιτάρη Κάππα (Εκδόσεις Φυλάτος, 2015)
Dennett, Daniel C. Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and Meanings of Life (Simon & Schuster, 1995).
Brodie, Richard. Virus of The Mind (Integral Press, 1996).
Lynch, Aaron. Thought Contagion: How Belief Spreads Through Society (BasicBooks, 1996).
Aunger, Robert. The Electric meme: A new Theory Of How We Think (Free Press, 2002).
