Η κουλτούρα των διακοπών

Πότε άρχισαν οι καλοκαιρινές διακοπές να είναι ανάγκη και επιδίωξη των ανθρώπων; Ένα ενδιαφέρον ερώτημα με εξίσου ενδιαφέρουσα απάντηση, ειδικά αν τύχει και διαβάσουμε περιγραφές για τη θάλασσα σε κείμενα του 19ου αιώνα και πίσω. Η θάλασσα από την αρχαιότητα μέχρι τον 18ο αιώνα ήταν ο δρόμος του εμπορίου και των κατακτήσεων και επιπλέον ένα τρομακτικό μέρος καθώς πολλοί χάνονταν σε αυτήν. Αν ρωτήσουμε Έλληνες νησιώτες κάποιας ηλικίας «τι είναι η θάλασσα;» θα απαντήσουν «η θάλασσα είναι δρόμος».

Από το περιπετειώδες ταξίδι του Οδυσσέα, μέχρι τον Κθούλου του Λόβκραφτ και τις σκοτεινές ναυτικές ιστορίες του Τζ. Κόνραντ, δεν λαμβάνουμε καμία θετική έλξη προς τη θάλασσα. Επίσης και στην ζωγραφική οι αναπαραστάσεις του νερού είναι συνήθως σε απόσταση (landscape). Πίνακες όπως του Ε. Μανέ “Beach at Boulogne” (1869), του Μονέ “On the beach at Trouville” (1870), του Βαν Γκογκ “Beach with people walking and boats” (1882), φανερώνουν την αίσθηση του ακόμα όχι και τόσο φιλόξενου περιβάλλοντος της παραλίας. Οι άνθρωποι είναι ντυμένοι κανονικά και φαίνεται ότι απλά έχουν καταφύγει στη παραλία ίσως λόγω ζέστης ή και για βόλτα μια Κυριακή. Χαρακτηριστικοί λόγω και των αντιδράσεων, είναι δύο πίνακες του Ζωρζ Σερά “Bathers at Ansieres” (1884) και “Sunday Afternoon on the Island of Grande Jatte” (1884-86). Ο πρώτος πίνακας πιθανολογείται ότι απεικονίζει εργάτες οι οποίοι λόγω της ζέστης κατέφυγαν στο κολύμπι. Κάποιοι κριτικοί μίλησαν για απεικόνιση της τεμπελιάς της εργατικής τάξης, χαρακτηρισμός που μας δίνει μια εικόνα για το πώς συνέδεαν τις δραστηριότητες κοντά και μέσα στο νερό με την κοινωνική τάξη. Στον δεύτερο πίνακα του Σερά τα πράγματα περιπλέκονται καθώς παρατηρούμε ανθρώπους διαφόρων κοινωνικών τάξεων να απολαμβάνουν την Κυριακή τους, αλλά αποστασιοποιημένοι ο ένας από τον άλλο και στατικοί. Από αυτά τα στοιχεία μπορούμε να δούμε πώς εξελίσσεται η διασκέδαση στην παραλία και το κομμάτι των διακοπών τους τελευταίους δύο αιώνες.

Αρχικά, η εξόρμηση σε παραλιακά μέρη πραγματοποιείται από τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα την περίοδο που η βιομηχανική επανάσταση βρίσκεται στο απόγειό της. Το υγρό και χειμωνιάτικο κλίμα της βόρειας Ευρώπης επιβαρύνεται από τους καπνούς και τα λύματα των εργοστασίων, γεγονός που πλήττει την υγεία των κατοίκων. Παρόλο που η εργατική τάξη ασθενεί εξίσου, την δυνατότητα για ένα ταξίδι κάπου κοντά στη θάλασσα ακόμα και στη νότια Ευρώπη έχουν μόνο οι εύπορες κοινωνικές ομάδες και αυτό αρχικά όχι για λόγους αναψυχής αλλά για λόγους υγείας. Στις αρχές του 20ου αιώνα ξεκινάνε τα κοινά μπάνια (άντρες-γυναίκες) ως δραστηριότητα αναψυχής και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 1930 εφόσον ήταν μια δωρεάν διασκέδαση για όλους. Στην Ελλάδα, παρόλο που οι εύπορες τάξεις παραθερίζουν τις ίδιες εποχές με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους, ο λαός έβαλε στην κουλτούρα του τα καλοκαιρινά μπάνια τη δεκαετία του 1960. Στο πεδίο της πολεοδομίας, η αντιμετώπιση της θάλασσας στην Ελλάδα φαίνεται αν προσέξουμε το είδος και το στήσιμο των κτισμάτων σε πόλεις με λιμάνια και παλιά στοιχεία βιομηχανίας. Πιο χαρακτηριστική είναι πόλη του Ηρακλείου στην Κρήτη όπου τα κτίρια -τουλάχιστον τα παλαιότερα- είναι πλάτη στο λιμάνι. Σχεδόν την ίδια αποστασιοποιημένη αίσθηση έχει και ο παραλιακός δρόμος στο λιμάνι της Πάτρας όπου παλαιότερα υπήρχαν μόνο εργοστάσια.

Οι καλοκαιρινές διακοπές στη θάλασσα είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο που ξεκίνησε για λόγους υγείας για τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και έφτασε να είναι αναψυχή για όλο σχεδόν τον κόσμο. Ως κοινωνικό φαινόμενο, έδωσε μια ευχάριστη διέξοδο ειδικά μετά τον Β’Π.Π. και παράλληλα έφερε νέες κοινωνικές διαστάσεις σε επίπεδο προορισμού («ιδανικά μέρη για διακοπές»), ενδυματολογίας (το μεγάλο ζήτημα του μπικίνι το 1946) και χρήσεις του σώματος («ιδανική δίαιτα πριν τις διακοπές»)

Από την Μαίρη Καλαϊτζίδου

Επιλεγμένα άρθρα από ειδικούς στο είδος τους!