Μνημίδια: μια εναλλακτική προσέγγιση στην κοινωνιολογία και ψυχολογία

Μέχρι πρότινος η επιστήμη έβλεπε παντού αντικείμενα, παρατηρήσιμα, με συγκεκριμένες ιδιότητες που υπακούουν σε συγκεκριμένους νόμους. Η έννοια «συνείδηση» ήταν κάτι εκτός ορίων και πεδίου έρευνας για την επιστήμη. Ο παρατηρητής ήταν τις περισσότερες φορές εκτός συστήματος παρατήρησης, ενώ τις φορές που ήταν αναγκαίος υποβιβάζονταν σε ένα απλό σημείο χωρίς ιδιότητες ή φυσικά χαρακτηριστικά. Ήταν απλώς ένα βολικό φάντασμα.

Ύστερα ήρθαν ένα σωρό εκπληκτικές ανακαλύψεις με τη θεωρία των υπερχορδών, την κβαντομηχανική και τα κβάντα, τα μικροσωματίδια που απαρτίζουν τα πρωτόνια και τα ηλεκτρόνια. Λοιπόν από ό,τι φαίνεται αυτά τα μικροσωματίδια, δεν είναι και τόσο σωματίδια, είναι ταυτόχρονα και ενέργεια και ύλη. Εκτός αν τα κοιτάξει κάποιος. Τότε γίνονται ύλη.

Ένα ηλεκτρόνιο από μόνο του υπάρχει σαν ενέργεια πιθανοτικά και ταυτόχρονα σε διάφορες θέσεις στον χώρο. Μόνο όταν κάποιος το παρατηρήσει «υλοποιείται» [1] και κλειδώνει σε μια συγκεκριμένη θέση.

Είναι μια σοκαριστική διαπίστωση, γιατί σημαίνει ότι η πραγματικότητα στην πραγματικότητα δεν υπάρχει! Είναι μόνο μία θύελλα πιθανοτήτων. Μόνο όταν κάποιος την παρατηρεί υπάρχει. Ποιος είναι αυτός ο κάποιος; Εγώ κι εσύ!

Υπάρχουμε σε ένα ενεργειακό κομφούζιο πιθανοτήτων, μια υπέρθεση παράλληλων συμπάντων που «κλειδώνουν» σε αυτό που λέμε ζωή, όσο παρατηρούμε, κρίνουμε κι αλληλεπιδρούμε με βάση τις πέντε σχεδόν πρωτόγονες αισθήσεις μας.

Το στυλό που βλέπω και κρατάω υπάρχει, γιατί είμαι εγώ εκεί να το μορφοποιήσω νοητά. Δεν είναι αυθύπαρκτο όπως -πολύ λογικά- ο καθένας θα πίστευε. Σαν να μην έφτανε αυτό, εγώ και μόνο (ο παρατηρητής) διαλέγω το σύμπαν που θα υπάρξει με την απόφασή μου να χρησιμοποιήσω αυτό το στυλό ή όχι. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές υπάρχει τουλάχιστον ένα σύμπαν στο οποίο αποφάσισα να μην το χρησιμοποιήσω. Κλείνω το καπάκι και αφήνω εκείνο στο τραπέζι κι εσένα χωρίς επίλογο. Ή χωρίς καν αυτό το κείμενο. Δεν είναι αυτό το σύμπαν.

Όμως, αν όλα αυτά ισχύουν και οι πράξεις μας δημιουργούν το σύμπαν, γιατί έχουμε δημιουργήσει μια τέτοια πραγματικότητα γεμάτη πόνο, δυστυχία, ανία, ανέχεια και λοιπά;

Ζούμε σε ένα κόσμο τον οποίο αντιλαμβανόμαστε «de facto», είμαστε οι στυγνοί παρατηρητές του και -θεωρούμε- οι αδέκαστοι κριτές. Έχουμε άποψη για τα περισσότερα πράγματα, πρόσωπα ή γεγονότα γύρω μας, και αυτή η άποψη είναι που μας καθορίζει στα μάτια όχι μόνο των άλλων, αλλά και τα δικά μας. Έχουμε οριοθετηθεί και οριοθετούμε συνεχώς. Αν κοιτάξεις προσεκτικά, όλοι και όλα έχουν κάπου κρεμασμένο ένα μικρό ταμπελάκι που τους το κρέμασες ο ίδιος ή η ίδια. Είμαστε εκ φύσεως παρατηρητές από την πρώτη ακούσια αναπνοή μας κι αυτό δεν αλλάζει. Περνάμε τη ζωή μας παρατηρώντας, ταξινομώντας και κρίνοντας, αποδεχόμαστε ή απορρίπτουμε, και θεωρούμε (τουλάχιστον οι περισσότεροι από εμάς) αυτές τις αποφάσεις απόλυτες και σωστές. Αληθείς. Είναι όμως;

Θα φανεί περίεργο στην πρώτη του ανάγνωση, αλλά οι σκέψεις μας, οι συμπεριφορές μας ή ο τρόπος που θα αντιδράσουμε σε συγκεκριμένες καταστάσεις δεν είναι πάντα δικά μας από επιλογή. Μας έχουν εμφυτευθεί από άλλους στην αλληλεπίδρασή μας μαζί τους ή έχουν δημιουργηθεί εκ του μηδενός από τις υπόλοιπες (ήδη εμφυτευμένες) νοητικές διεργασίες της ιδεόσφαιράς μας. Αυτό είναι και το αντικείμενο μελέτης των memetics, μιας σχετικά καινούργιας φιλοσοφικής προσέγγισης με βαθιές προεκτάσεις στην κοινωνιολογία, την ψυχολογία, ακόμα και την παιδαγωγική.

Τα μνημίδια (memes) λοιπόν είναι όλες οι νοητικές διεργασίες ή συμπεριφορές που απαρτίζουν το Εγώ του καθενός [2]. Ίσως γνωρίζεις τα memes ως ευφάνταστες εικόνες ή στιγμιότυπα που συνοδεύονται από μια χιουμοριστική ατάκα. Οι δημιουργοί τους έχουν εν μέρει δίκιο: memes είναι κι αυτά. Μόνο που αποτελούν έναν κόκκο άμμου στην παραλία των μνημιδίων. Υπάρχει πολύ περισσότερο ζουμί στην υπόθεση των memes από viral χάχανα. Ουσία που φτάνει μέχρι τον Πλάτωνα κι ακόμα πιο πίσω. Σε αυτή την ουσία, αναφέρεται το σημερινό άρθρο.

Το Εγώ του καθενός απαρτίζεται από μνημίδια, νοητικές οντότητες που συμπεριφέρονται σχεδόν όπως τα αντίστοιχα στον βιολογικό κόσμο, γονίδια. Τα μνημίδια δεν έχουν καμιά επιθυμία να σε κάνουν ευτυχισμένο ή ευτυχισμένη. Όπως και τα γονίδια, είναι απλοί μηχανισμοί αναπαραγωγής. Το μόνο που χρειάζονται είναι να επιβιώσουν μέσα σε κάποιον, ώστε να συνεχίσει να τα πιστεύει, και να αναπαραχθούν σε κάποιον άλλον, να τα μεταδώσει ο πρώτος στον δεύτερο.

Αν το δούμε υπό αυτό το πρίσμα, το Εγώ είναι απλώς ένα κοπάδι μνημιδίων, τυχαίες μουντζούρες σε έναν μαυροπίνακα που έγιναν κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Μουντζούρες που το μόνο που θέλουν είναι να μην τις σβήσει κανείς και κάποιον να τις αντιγράψει κάπου αλλού. Άρα ποιοι είμαστε εμείς;

Οι σκέψεις μας είναι απλά μνημίδια, δεν είναι ο ολοκληρωμένος Εαυτός μας, δεν «είμαστε» εμείς. Με μία πρώτη ματιά μας βοηθάνε να επιβιώσουμε στον κόσμο. Είναι κάτι που το περιμένουμε από τα μνημίδια. Για να επιβιώσουν χρειάζονται και την επιβίωση του φορέα τους. Από εκεί και πέρα όμως είναι μόνο διανοητικές αλυσίδες. Αυτά που περιγράφει ο Πλάτωνας ως «σκιές» στην παραβολή του σπηλαίου («Πολιτεία»). [3]

Από τον Ανδρέα Ασημακόπουλο

Παραπομπές

[1] https://www.youtube.com/watch?v=GnK_RfhlRRI
[2] http://manitariskapas.blogspot.com/2016/10/blog-post_1.html
[3] http://blogs.sch.gr/stratilio/files/2012/09/politeia-2013-2014.pdf

Βιβλιογραφία

Ασημακόπουλος, Ανδρέας. Οι απίστευτες περιπέτειες του κυρίου Μανιτάρη Κάππα (Εκδόσεις Φυλάτος, 2015)
Brodie, Richard. Virus of the Mind (Integral Press, 1996).
Dawkins, Richard. River Out of Eden: A Darwinian View of Life (Basic Books, 1995).
Wright, Robert. The Moral Animal: Why We Are The Way We Are: The New Science of Evolutionary Psychology (Pantheon, 1994).

Επιλεγμένα άρθρα από ειδικούς στο είδος τους!