Ο όρος ουτοπία (σύνθετη λέξη: ου+ τόπος) είναι το όνομα για μια ιδανική κοινότητα ή κοινωνία. Η ουτοπία συνδέεται έντονα με μια αισιόδοξη, ιδεαλιστική, σχεδόν αδύνατη τελειότητα. Ο όρος εντοπίζεται στη φιλοσοφία, την τέχνη αλλά και την πολιτική για να περιγράψει ιδανικές καταστάσεις που είναι αδύνατον να υλοποιηθούν. Αφού λοιπόν είναι κάτι ανέφικτο, μια αδύνατη τελειότητα, εύλογα γεννιέται το ερώτημα «γιατί χρειαζόμαστε την ουτοπία;».
Ο όρος πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε στο μυθιστόρημα Ουτοπία του Τόμας Μορ το 1516. Στο έργο του περιγράφει μια ιδανική κοινωνία ισότητας, κοινοκτημοσύνης, χωρίς επεκτατικούς πολέμους, εκμετάλλευση. Αυτή η ιδανική σοσιαλιστική κοινωνία αποτελούσε και μια κριτική της αγγλικής κοινωνίας της εποχής του Μορ. Ο ίδιος ο συγγραφέας, όμως, διατυπώνει τις επιφυλάξεις του για το κατά πόσον είναι δυνατή η αφθονία αγαθών χωρίς την ύπαρξη κινήτρων και για την αδιαφορία των οκνηρών που θα επιβαρύνει τους εργατικούς. Τελικά μεταθέτει την πραγμάτωση της ουτοπίας του στο απώτερο μέλλον «όταν όλοι οι άνθρωποι θα είναι καλοί»{1}. Μπορούμε να βρούμε πολλά παραδείγματα ουτοπίας σε όλη την ιστορία. Ίσως μια από τις παλαιότερες είναι η ουτοπία του Πλάτωνα. Μπορούμε επίσης να βρούμε πιο σύγχρονες ουτοπίες, όπως η κομμουνιστική κοινωνία του Καρλ Μαρξ. Το σίγουρο είναι ότι χάρη στο έργο του Μορ και τον τίτλο του, το ουσιαστικό «ουτοπία» και το επίθετο «ουτοπικός» καθιερώθηκαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες ως χαρακτηρισμοί κάθε σχεδίου που δεν έχει πιθανότητες να πραγματοποιηθεί.
Η λέξη ουτοπία έχει επικρατήσει να συνοδεύει τους αθεράπευτα ρομαντικούς και να συνδέεται με το «μη πραγματικό». Κατά αυτό τον τρόπο οι «πραγματιστές» έχουν συνδέσει την ουτοπία με έναν κόσμο που δεν μπορεί να υπάρξει και που αντιπροσωπεύει τη φανταστική ιδέα της ευτυχίας.
Είναι ρεαλιστικό να επιμένουμε σε μία Ουτοπία;
Έχοντας στη σκέψη τους ουτοπίες οι άνθρωποι αντέχουν την σκληρή πραγματικότητα. Η ζωή που ζούμε μπορεί να γίνει πιο υποφερτή όταν φανταζόμαστε και επιθυμούμε να δημιουργήσουμε τη δική μας ουτοπία. Σίγουρα όταν δεν το καταφέρνουμε αυτό μας αποθαρρύνει και ίσως μας καταβάλλει ψυχολογικά. Ωστόσο μέσα στις ανθρώπινες ανάγκες συμπεριλαμβάνεται και η ανάγκη να αγωνιζόμαστε για ιδανικά. Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει κατά ανάγκη καθολική απόρριψη του κόσμου που ήδη ζούμε, αλλά προσπάθεια βελτίωσης αυτού.
Όταν χάνουμε το πνεύμα της ουτοπίας υπάρχει ο κίνδυνος να αποδεχτούμε τον κόσμο τον οποίο ζούμε ως δίκαιο και ελεύθερο για το σύνολο των ανθρώπων. Με αυτό τον τρόπο ενστερνιζόμαστε την αντίληψη ότι δεν χρειάζεται κάποια δράση από μέρους μας για την καλυτέρευσή του. Αποτέλεσμα αυτού καθίσταται τελικά το να συμβάλλουμε στην διαιώνιση των κοινωνικών ανισοτήτων και των ταξικών αντιθέσεων που υπάρχουν.
Όπως είχε αναφέρει ο Max Weber «Αναμφίβολα, όλη η ιστορική εμπειρία επιβεβαιώνει την αλήθεια ότι ο άνθρωπος δεν θα είχε πετύχει το εφικτό, αν δεν είχε ξανά και ξανά προσπαθήσει να φθάσει το ανέφικτο». Η ουτοπική σκέψη μας δίνει την ώθηση να αναλάβουμε την ευθύνη για τη διαμόρφωση της κοινωνικής μας ζωής. Επιδιώκοντας το αδύνατο, καταφέρνουμε την όποια αλλαγή και τελικά τον μετασχηματισμό του κόσμου. Σημαντικές αλλαγές στην κοινωνία, όταν συντελέστηκαν, φάνταζαν ανέφικτες. Μία ουτοπία δεν ήταν άλλωστε κάποτε η ελευθερία για τους δούλους αλλά και το δικαίωμα ψήφου για τις γυναίκες; Η ουτοπία είναι εσωτερική επανάσταση, η οποία όταν εκδηλώνεται ως δράση του ατόμου δύναται να επιφέρει και την κοινωνική αλλαγή.
Η χρησιμότητα της ουτοπίας
Η ουτοπία δεν αποτελεί απλά μία ονειρική κατάσταση ή τουλάχιστον δεν θα έπρεπε να αποτελεί. Η ουτοπία αναφέρεται πάντοτε στο μέλλον, άρα ουτοπία είναι το αύριο μας. Δεν εγγυάται καμία κατάκτηση, ούτε ενέχει βεβαιότητες. Ωστόσο αποτελεί κινητήριο δύναμη για να δραστηριοποιηθούμε. Αποτελεί τις προσδοκίες μας και τις ελπίδες μας για ένα καλύτερο μέλλον, μία καλύτερη κοινωνία.
Ζούμε σε μία νέα εποχή όπου τα λόγια του Γκράμσι είναι πιο επίκαιρα από ποτέ: «Ο παλιός κόσμος πεθαίνει και ο καινούργιος πασχίζει να γεννηθεί. Ζούμε στην εποχή των τεράτων». Μετά την εμφάνιση της πανδημίας ο κόσμος όπως τον ξέραμε άλλαξε. Λόγω των ανομικών καταστάσεων που βιώνουμε παρατηρείται ανά τον κόσμο αύξηση της βίας -κοινωνικής και ατομικής-, των εξαρτήσεων αλλά και η ψυχική κατάσταση των ατόμων δοκιμάζεται σε καθημερινή βάση. Στην πολιτική σκηνή η συζήτηση περί ατομικών δικαιωμάτων και σκληρών μέτρων για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης διαμόρφωσαν ένα γκρίζο τοπίο αναφορικά με την πραγματική ή μη ύπαρξη δημοκρατίας. Πέρα αυτών τα ανθρώπινα δικαιώματα συνεχίζουν να παραβιάζονται καθημερινά, κοινωνικές ομάδες υφίστανται διακρίσεις, η φτώχεια και η κοινωνική ανισότητα παίρνουν ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις λόγω της πανδημίας.
Σε έναν κόσμο όπου όλα τα παραπάνω αποτελούν πραγματικότητα, ναι η ουτοπία μπορεί να φαντάζει ονειρική. Τότε, λοιπόν, σε τι ακριβώς χρησιμεύει η ουτοπία; Στο να μας βοηθήσει να προχωρήσουμε μπροστά. Η ουτοπική σκέψη μπορεί να μας βοηθήσει να διαμορφώσουμε μία νέα κανονικότητα, όπου η κοινωνική ισότητα και ο σεβασμός μεταξύ ανθρώπων να είναι αυτονόητα.
Πηγές:
https://el.sainte-anastasie.org/articles/cultura/qu-es-una-utopa.html
