Η Ιταλία είχε ήδη από το 1910 ανεπτυγμένη κινηματογραφική δραστηριότητα. Ο Μουσολίνι ήταν λάτρης του θεάματος και υποστήριξε την ανάπτυξη του κινηματογράφου δημιουργώντας το πρώτο στον κόσμο φεστιβάλ (Μόστρα της Βενετίας), καθιέρωσε τα βραβεία και τις επιχορηγήσεις ταινιών, ίδρυσε το «Πειραματικό Κέντρο Κινηματογράφου» και τη γνωστή Cinecitta. Σε αντίθεση με την πολιτική προπαγάνδα της ναζιστικής Γερμανίας, ο Μουσολίνι ενθάρρυνε την ψυχαγωγία με ερωτικές κομεντί και μελοδράματα. Οι ταινίες αυτές ονομάστηκαν «άσπρα τηλέφωνα» καθώς απεικόνιζαν κυρίως ανθρώπους της αστικής ευημερούσας τάξης που κατείχαν τηλεφωνική συσκευή άσπρου χρώματος.
Ο φασισμός δεν έπεσε εύκολα και η τελική του πτώση παρέσυρε ολόκληρη τη χώρα. Εφόσον μιλάμε για κινηματογράφο αξίζει να αναφερθεί η ταινία «Σάλο» του Παζολίνι και οι χαρακτηριστικοί συμβολισμοί της που αφορά στην κυβέρνηση των φασιστών των 120 ημερών στην πόλη Σάλο, έως ότου οι Σύμμαχοι βομβάρδισαν ανελέητα όλη τη χώρα. Τα αποτελέσματα λοιπόν την επόμενη ημέρα ήταν η φτώχεια, η αβεβαιότητα και η ανεργία. Φυσικά η κινηματογραφική παρακαταθήκη του Μουσολίνι έχει σχεδόν καταστραφεί.
Στα ερείπια μετά το τέλος του πολέμου δύο ήταν οι συντελεστές που θεμελίωσαν την θεωρία του νέου κινηματογραφικού κινήματος. Ο ένας ήταν ο Φραντσέσκο Ντε Ρομπέρτις, ο οποίος ανέφερε ότι αρκεί να βγει κανείς με μια κάμερα και να κινηματογραφήσει αυθόρμητα ό,τι υπάρχει γύρω του. Ο δεύτερος ήταν ο Ουμπέρτο Μπάρμπαρο ο οποίος έγραψε το μανιφέστο των τεσσάρων σημείων όσον αφορά τους παραγωγούς ταινιών: 1. να εγκαταλείψουν τις πομπώδεις αφηγήσεις του παρελθόντος, 2. να αφήσουν τις μυθοπλασίες, 3. να αποφύγουν τα στερεότυπα και τα κλισέ και 4. να αντιληφθούν πώς διαμορφώνεται ο κόσμος γύρω τους.
Ο ιταλικός νεορεαλισμός λοιπόν γεννήθηκε κόντρα στην Χολιγουντιανή κουλτούρα επιδιώκοντας να αναδείξει τον Άνθρωπο και την απλή ζωή του, τις ανθρώπινες ιστορίες που δεν έχουν πάντα αίσιο τέλος. Οι ταινίες του ρεύματος αυτού αφορούν κυρίως την μεταπολεμική Ιταλία και συμμετέχουν απλοί καθημερινοί άνθρωποι και όχι επαγγελματίες ηθοποιοί. Η χαρακτηριστική ταινία που θεωρείται το έμβλημα του ιταλικού νεορεαλισμού, είναι «Ο κλέφτης ποδηλάτων» του Βιτόριο ντε Σίκα (1948). Ο Βιτόριο ντε Σίκα υπήρξε πρωταγωνιστής και γόης των ταινιών «άσπρα τηλέφωνα» και με τα λεφτά που είχε κερδίσει ξεκίνησε μετά τον πόλεμο να κάνει ταινίες. Για την ταινία «Ο κλέφτης ποδηλάτων» ακολουθεί τους νέους κανόνες και προσεγγίζει απλούς ανθρώπους για να παίξουν. Ο πρωταγωνιστής είναι ένας εργάτης που υποδύεται τον εργάτη και αναζητώντας το ποδήλατο που του κλέψανε τριγυρίζει στις φτωχογειτονιές, στο αστυνομικό τμήμα, στις υπαίθριες αγορές και τις γέφυρες που έχουν βρει καταφύγιο οι άστεγοι. Η ταινία αυτή θεωρείται ότι υμνεί τον άνθρωπο του μόχθου.
Ο Λουκίνο Βισκόντι που είναι εμπνευστής του νεορεαλισμού δημιούργησε την ταινία «Η γη τρέμει» (1947). Αρχικά ο Βισκόντι είχε χρηματοδοτηθεί από το Κομμουνιστικό Κόμμα να γυρίσει ένα ντοκιμαντέρ που αφορούσε την εκμετάλλευση των ψαράδων από τους μεγαλέμπορους στη Σικελία. Ο Βισκόντι πήρε την πρωτοβουλία να πλησιάσει μια οικογένεια ψαράδων και να τους αφήσει να διηγηθούν τα προβλήματά τους στη διάλεκτό τους. Παρόλο που η τρίωρη αυτή ταινία χωρίς υπότιτλους δεν κατάφερε να αγγίξει την πλειοψηφία των Ιταλών, ο Βισκόντι υποστηρίζεται ότι τήρησε την αντικειμενικότητα του νεορεαλισμού.
Άλλος κύριος εκπρόσωπος είναι ο Ρομπέρτο Ροσελίνι ο οποίος υπηρετεί τον νεορεαλισμό με ντοκιμενταρίστικη διάθεση. Το «Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη» (1945) γυρίζεται όσο οι Γερμανοί κατακτητές είναι ακόμα στην Ιταλία. Στο «Αυτοί που έμειναν ζωντανοί» (1946) βρίσκεται στους δρόμους και «στρατολογεί» απλό κόσμο που είναι πρωταγωνιστές των πραγματικών γεγονότων, χωρίς κοστούμια, χωρίς σενάριο και σκηνοθεσία. Στο «Γερμανία ώρα μηδέν» (1947) αποτυπώνει την σκληρή πραγματικότητα στα ερείπια του Βερολίνου, χωρίς συναισθηματισμούς και επικρίσεις.
Η δυναμική της αισθητικής του ιταλικού νεορεαλισμού επιδοκιμάστηκε αλλά και επικρίθηκε, καθώς σκεπτικιστές κριτικοί αμφέβαλλαν -και αμφιβάλλουν ακόμα- για το αν από τις ταινίες αυτές απουσιάζει το υποκειμενικό στοιχείο του δημιουργού. Την απάντηση θα την δώσει ένας από τους δημιουργούς του ρεύματος ο Φ. Φελίνι, ο οποίος δήλωσε το τέλος του νεορεαλισμού και την γέννηση του κινηματογράφου του Δημιουργού. Στο “La Strada” (1954) καταρρέει η καθολικότητα της αλήθειας και εισερχόμαστε πλέον στην υποκειμενικότητα.
Από την Μαίρη Καλαϊτζίδου
Βιβλιογραφία
“Ιστορία του κινηματογράφου”, Βαλούκος Στάθης, Αιγόκερως 2003
“Κινηματογράφος. Από τον Ρομαντισμό στο Σουρεαλισμό κι ως την επανάσταση”, Συλλογικό, επιμ. Μωραϊτης Μάκης, Καθρέφτης 2001
