Γνωστική ασυμφωνία
Η θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας αναφέρεται σε καταστάσεις που υπάρχει ασυμφωνία μεταξύ των γνωστικών στοιχείων των στάσεων και μεταξύ στάσης και συμπεριφοράς. Το άτομο έχει την τάση να μειώνει την ασυμφωνία που μπορεί να δημιουργηθεί μεταξύ δύο γνωστικών στοιχείων αντιφατικών μεταξύ τους. Γνωστικό στοιχείο είναι οτιδήποτε μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο γνώσης για κάποιο άτομο: συμπεριφορά, γνώμες, στάσεις, πεποιθήσεις, ποινές, αίσθηση πόνου, κ.λπ. Ασυμφωνία υπάρχει μεταξύ δύο στοιχείων που εμφανίζονται ταυτόχρονα στο γνωστικό πεδίο του ατόμου και το ένα συνεπάγεται την άρνηση του άλλου. Δύο στοιχεία είναι ασύμφωνα όταν, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, τα άτομα που είναι εξοικειωμένα με μια κοινωνική συνθήκη, εκτιμούν γενικά ότι αυτά τα δύο στοιχεία δεν θα πρέπει να συνδέονται μεταξύ τους.
Καταστάσεις γνωστικής ασυμφωνίας
Ασυμφωνία υπάρχει:
α) μεταξύ των γνωστικών στοιχείων των στάσεων
β) μεταξύ στάσεων και συμπεριφοράς
γ) όταν το άτομο αναγκάζεται από τις συνθήκες να συμπεριφερθεί με τρόπο αντίθετο με τις πεποιθήσεις του.
Χαρακτηριστικά της κατάστασης γνωστικής ασυμφωνίας
- Αποτελεί μια κατάσταση ψυχολογικής έντασης.
- H ένταση της γνωστικής ασυμφωνίας εξαρτάται από τη σπουδαιότητα των γνωστικών στοιχείων σε σχέση με το αξιακό σύστημα του ατόμου.
Πώς μπορεί να μειωθεί η ένταση της γνωστικής ασυμφωνίας;
Η ένταση της προσπάθειας για μείωση ή εξάλειψη της γνωστικής ασυμφωνίας, καθώς και η ένταση της προσπάθειας αποφυγής της δημιουργίας ή της αύξησης αναλόγως, καθορίζουν την ένταση της γνωστικής ασυμφωνίας. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι διαδικασίες μείωσης της γνωστικής ασυμφωνίας παρεμβαίνουν δυναμικά και καθορίζουν τις σημαντικότερες κοινωνικές συμπεριφορές. Οι τρόποι με τους οποίους είναι δυνατό να μειωθεί η ένταση γνωστικής ασυμφωνίας είναι οι παρακάτω:
- Η γνωστική ασυμφωνία μπορεί να ελαττωθεί ή να εξαλειφθεί με την προσθήκη νέων γνωστικών στοιχείων και με τη μετατροπή των ήδη υπαρχόντων γνωστικών στοιχείων.
- Η προσθήκη νέων γνωστικών στοιχείων μειώνει τη γνωστική ασυμφωνία, όταν τα νέα στοιχεία ενισχύουν τα γνωστικά σύμφωνα στοιχεία και αποδυναμώνουν τα γνωστικά ασύμφωνα.
- Η μετατροπή των ήδη υπαρχόντων γνωστικών στοιχείων μειώνει τη γνωστική ασυμφωνία όταν: το νέο τους περιεχόμενο τα καθιστά λιγότερο αντιφατικά και μειώνεται η σπουδαιότητά τους.
Πείραμα Festinger & Carlsmith (1959)
Η θεωρία του Festinger αποτελεί μία από τις σπουδαιότερες θεωρίες στην Κοινωνική Ψυχολογία. Στο πείραμα που διεξήγαγαν οι Festinger και Carlsmith (1959) διερευνάται η γνωστική ασυμφωνία και η ψυχολογική κατάσταση που δημιουργείται, όταν κανείς αναγκάζεται από τους άλλους να συμπεριφερθεί µε τρόπο αντίθετο µε τις στάσεις του.
Στο πείραμα οι συμμετέχοντες είχαν κληθεί να εκτελέσουν μια σειρά από πολύ βαρετά έργα και στη συνέχεια τούς ζητήθηκε να πουν στους επόμενους συμμετέχοντες ότι τα έργα ήταν πάρα πολύ ενδιαφέροντα. Μία ομάδα των συμμετεχόντων αμείφθηκε 1 δολάριο για να το πει, ενώ μια δεύτερη ομάδα συμμετεχόντων αμείφθηκε με 20 δολάρια για να κάνει ακριβώς το ίδιο, να πει στους επόμενους ότι ήταν πολύ ενδιαφέροντα έργα. Σε δεύτερο χρόνο ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες και των δυο ομάδων να βαθμολογήσουν τα έργα ως προς το πόσο ενδιαφέρον είχαν.
Οι συμμετέχοντες της πρώτης ομάδας έδωσαν υψηλότερες τιμές ενδιαφέροντος για τα έργα από ό,τι οι συμμετέχοντες της δεύτερης ομάδας. Το να πληρώνεσαι μόνο 1 δολάριο δεν είναι επαρκές κίνητρο για ψέματα και για αυτό όσοι πληρώθηκαν με 1 δολάριο βρέθηκαν σε γνωστική ασυμφωνία. Θα μπορούσαν μόνο να ξεπεράσουν αυτή τη δυσαρέσκεια πιστεύοντας ότι τα καθήκοντα ήταν πραγματικά ενδιαφέροντα και ευχάριστα. Το να πληρώνεσαι 20 δολάρια παρέχει έναν λόγο για να υλοποιείς τα βαρετά έργα και επομένως δεν υπάρχει καμία γνωστική ασυμφωνία και έτσι κράτησαν ανέπαφη την αρχική τους εκτίμηση για τα έργα.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι αυτό το στοιχείο που είναι κρίσιμο για την εκδήλωση γνωστικής ασυμφωνίας είναι η δημόσια δέσμευση προς το αναληθές. Γνωστική ασυμφωνία, δηλαδή, υπάρχει όταν η κατάσταση σού επιβάλει προσωπική δημόσια δέσμευση και όχι όταν κάποιος μπορεί να πει ή να κάνει το αντίθετο από αυτό που πιστεύει όταν ενεργεί ανώνυμα.
Γνωστική ασυμφωνία στο σύνολο της κοινωνίας σήμερα
Σήμερα το σύνολο της κοινωνίας έχει έρθει αντιμέτωπο σε κάποιο βαθμό με τη γνωστική ασυμφωνία. Λόγω των υγειονομικών εξελίξεων και των κοινωνικοπολιτικών αλλαγών που έχουν επέλθει, τα άτομα διχάζονται εξαιτίας των γνωστικών στοιχείων που ήδη κατείχαν αλλά και των νέων που διαρκώς προστίθενται στην καθημερινότητά τους.
Οι προσωπικές απόψεις του καθενός σχετικά με την προάσπιση των ατομικών ή συλλογικών ελευθεριών, τη χρήση ή μη της μάσκας, τη γενική αντίληψη αναφορικά με τον εμβολιασμό αλλά και ειδικότερα με το εμβόλιο του κορωνοϊού, τη χρησιμότητα του lockdown αλλά και τις πιθανές ή μη σκοπιμότητες τής εκάστοτε κυβέρνησης ανά τον κόσμο έχουν τοποθετήσει τα άτομα σε μία δυσχερή θέση ως προς την εκφορά της άποψής τους δημόσια και τη δέσμευσή τους απέναντι σε αυτήν.
Σήμερα η κατάσταση που διαμορφώνεται λόγω των καθημερινών νέων γνωστικών στοιχείων που προσλαμβάνουν τα άτομα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις είναι και αντιφατικά μεταξύ τους (π.χ. οι απόψεις του ιατρικού κόσμου είναι διχασμένες σε πολλά ζητήματα), καθιστά δύσκολο να διαμορφωθεί μία σταθερή στάση και κοινωνική συμπεριφορά απέναντι στις διαρκώς μεταβαλλόμενες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούν. Με αυτό τον τρόπο τα άτομα σήμερα βρίσκονται αντιμέτωπα με μία γενικευμένη γνωστική ασυμφωνία χωρίς να μπορούν εύκολα να μειώσουν την έντασή της. Η κατάσταση αυτή δυσχεραίνει -ακόμα περισσότερο- όταν αναφερόμαστε σε καταστάσεις στις οποίες το άτομο αναγκάζεται από τις κοινωνικές συνθήκες να συμπεριφερθεί με τρόπο αντίθετο με τις πεποιθήσεις του.
Πηγές:
Festinger, L. & Carlsmith, J. M. (1959), Cognitive Consequences of Forced Compliance, Journal of Abnormal and Social Psychology, 58, 203 – 210.
Εθνικό και Καποδιστριακό πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας: Μάθημα: «Στάσεις και Αξίες», Μ. Ντάλλα, Παν. Σημειώσεις Χειμερινό εξάμηνο: 2005 -2006.
Διαδικτυακές Πηγές:
https://www.sciencedirect.com/topics/neuroscience/cognitive-dissonance
https://antikleidi.com/2013/11/29/cognitive/
Επιμέλεια άρθρου: Ευγενία Κελαράκου
