Ο Πάουλο Φρέιρε εισήγαγε την έννοια της κουλτούρας της σιωπής, η οποία αντιστοιχεί στις κλειστές κοινωνίες, όπου οι καταπιεζόμενοι καταδικάζονται στην αφάνεια και την αδράνεια, καθώς δεν συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση της κοινωνικής ζωής. Στα πλαίσια της κουλτούρας της σιωπής, οι αναλφάβητοι, μη έχοντας σφαιρική αντίληψη των γεγονότων που τους αφορούν, δεν γνωρίζουν πως με τη δράση τους μπορούν να συμβάλλουν στην αλλαγή της κοινωνίας. Με αυτό το τρόπο οι κατώτερες κοινωνικοοικονομικές και περιθωριοποιημένες τάξεις αποδέχονται όλα αυτά που μαθαίνουν ως παγιωμένες κοινωνικές πρακτικές.
Ο Φρέιρε συνδέει την αδυναμία ανατροπής της κουλτούρας της σιωπής με το φόβο προς την ελευθερία. Ο καταπιεζόμενος, έχοντας εσωτερικεύσει την καθοδήγηση του καταπιεστή, φοβάται να αντιταχθεί και να προβεί σε δράση πέρα των καθιερωμένων πρακτικών. Κατά αυτόν τον τρόπο γεννάται μία τραγική σύγκρουση μέσα στον καταπιεζόμενο, με την οποία καλείται να ζήσει. Για να συμβάλλει στην αλλαγή ο Φρέιρε μας προσέδωσε την απελευθερωτική αγωγή. Σκοπός της απελευθερωτικής αγωγής, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι να βοηθήσει τους ανθρώπους να αντιληφθούν την «προσκόλλησή» τους, να δουν ότι μπορούν να φέρουν την αλλαγή και τελικά να αποφασίσουν να μετασχηματίσουν την πραγματικότητα.
Απελευθερωτική Αγωγή
Ο Φρέιρε υποστήριζε ότι η υπάρχουσα εκπαίδευση ως θεσμός έχει σκοπό την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας. Με αυτό τον τρόπο εμποδίζεται η ανάπτυξη κριτικής ικανότητας των μαθητών, ώστε να μην μπορεί να συντελεστεί από μέρους τους μια κριτική ανάγνωση της πραγματικότητας. Στην παραδοσιακή εκπαίδευση, σύμφωνα με τον Φρέιρε, ενισχύεται η αναπαραγωγή της κοινωνίας με κεντρικό πρόσωπο σε αυτή την διαδικασία το δάσκαλο. Ο δάσκαλος προτείνει και επιβάλλει την κρίση του, στην οποία οι μαθητές συμμορφώνονται, και παρουσιάζει την πραγματικότητα ως στατική, ακίνητη και προβλέψιμη.
Στην Αγωγή του Καταπιεζόμενου ο Φρέιρε αντιπαραθέτει στην παραδοσιακή εκπαίδευση την προβληματίζουσα εκπαίδευση, μέσω της οποίας, οι μαθητές αρχίζουν να αποκαλύπτουν την πραγματικότητα της καταπίεσης και να στοχάζονται κριτικά για τις αιτίες που την προκαλούν. Κεντρικό ρόλο και πάλι διαδραματίζει ο δάσκαλος. Στο πλαίσιο της απελευθερωτικής αγωγής, δάσκαλος και μαθητές διερευνούν τα εκπαιδευτικά αλλά και κοινωνικά ζητήματα που αναδύονται προς μελέτη και συζήτηση με κριτικό και στοχαστικό τρόπο. Με αυτό τον τρόπο οι μαθητές ανταποκρίνονται «στον προορισμό των ανθρώπων ως όντων που τότε μόνο είναι αυθεντικά όταν επιδίδονται στην έρευνα και στη δημιουργική αλλαγή». Μία τέτοιου είδους εκπαιδευτική αγωγή δύναται να αποτελέσει έναυσμα για τη συμμετοχή των κατώτερων κοινωνικών τάξεων στη ριζική αλλαγή του εαυτού τους αλλά και της κοινωνίας.
Η κουλτούρα της σιωπής και η ελληνική κοινωνία
Η κουλτούρα της σιωπής είναι ριζωμένη στην ελληνική κοινωνία. Οι κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και διαπροσωπικές μας σχέσεις χαρακτηρίζονται από τη σιωπή. Στις ηθικές και κοινωνικές μας αντιλήψεις η σιωπή καλύπτει από οικονομικές μέχρι και σεξουαλικές μας δραστηριότητες ή/ και παρεκκλίσεις. Μέσα σε ένα ευρύτερο κλίμα σιωπής σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και ατομικής μας δράσης διαμορφώνεται μία κυρίαρχη ιδεολογία και πρακτική. Δεν είναι τυχαίο που σε όλες τις καμπάνιες ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για ζητήματα όπως έμφυλη βία, εργασιακού/σχολικού εκφοβισμού κ.ά. τα συνθήματα ενθαρρύνουν τα θύματα να μιλήσουν και να σπάσουν τη σιωπή τους. Μία σιωπή η οποία ενυπάρχει και καλλιεργείται σε οποιοδήποτε ζήτημα παρεκκλίνει από την κυρίαρχη κουλτούρα, είτε αφορά σεξουαλικό/θρησκευτικό/ιδεολογικό προσδιορισμό είτε απλά μία διαφορετική -από την προβαλλόμενη και καθεστηκυία- αντίληψη του κόσμου.
Ζούμε σε ένα οργανωμένο κοινωνικό σύνολο, όπου οι αποφάσεις της πολιτείας κρίνονται σημαντικές καθώς δίνουν την κατεύθυνση για την όποια επιλογή. Η αλλαγή νοοτροπίας δεν επιτυγχάνεται χωρίς σύμπραξη πολιτείας και ατόμου. Όποιες πολιτικές συνθήκες και αν αναπτυχθούν, αν το άτομο δεν συμμετέχει σε αυτές, τότε δεν θα επέλθει η αλλαγή ποτέ. Η προσπάθεια και η ευθύνη για την αλλαγή της κουλτούρας της σιωπής είναι συλλογική και απολύτως αναγκαία. Για να επέλθει αυτή η αλλαγή χρειάζεται να εστιάσουμε ως κοινωνία στην εκπαιδευτική πολιτική. Το εκπαιδευτικό σύστημα είναι αυτό που καλλιεργεί γνώσεις, αναπτύσσει δεξιότητες, διαμορφώνει στάσεις και δίνει τα εφόδια στους πολίτες να χειραφετηθούν οι ίδιοι, να σεβαστούν τους συνανθρώπους τους και να διεκδικήσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης.
Διαδικτυακές πηγές:
Πάουλο Φρέιρε – Ενάντια στην κουλτούρα της σιωπής και της άγνοιας
Αφιέρωμα στον Πάουλο Φρέιρε και την Απελευθερωτική Παιδαγωγική