Η κοινωνία μέσα από τον κινηματογράφο: Σοβιετικός κινηματογράφος

Η Ρωσία βιώνοντας την καταστροφή του Α’ Π.Π. έζησε την ίδια σχεδόν περίοδο μια επανάσταση που όχι μόνο άλλαξε τη χώρα, αλλά επηρέασε όλο τον κόσμο. Η πασίγνωστη Οκτωβριανή Επανάσταση αφήνει το γερό της στίγμα στις ζωές των ανθρώπων και φυσικά επηρεάζει και την εγχώρια τέχνη. Όσον αφορά τον κινηματογράφο οι προϋπάρχουσες εταιρίες αντιδρούν στο νέο καθεστώς και φεύγουν στο εξωτερικό παίρνοντας μαζί τους όλον τον εξοπλισμό. Έτσι, η Σοβιετική Ρωσία όχι μόνο πρέπει να προετοιμάσει το ιδεολογικό υπόβαθρο του κινηματογράφου, αλλά και να δημιουργήσει νέο εξοπλισμό. Οι προσπάθειες των νέων κινηματογραφιστών, πέρα από τη στήριξη στο νέο εθνικό και ιδεολογικό πλαίσιο, ανέπτυξαν νέες θεωρίες και φόρμουλες που αναγνωρίστηκαν διεθνώς ως ύψιστη προσφορά στην τέχνη.

Η σοβιετική εξουσία είναι η πρώτη που υποστηρίζει ανοιχτά το έργο του κινηματογράφου ως κομμάτι της υψηλής τέχνης και ως σύμμαχο της σοσιαλιστικής διαπαιδαγώγησης του λαού. Με τον ρώσικο λαό να είναι κυρίως αγρότες και εργάτες, οι κινηματογραφιστές έπρεπε να δημιουργήσουν μια κινηματογραφική γλώσσα που θα επικοινωνούσε τα νοήματα της σοβιετικής ιδεολογίας στον λαό πράττοντας παράλληλα τέχνη. Ο Λεβ Κουλέσοφ που δίδασκε στην Κρατική Σχολή Κινηματογράφου (ιδρ. 1920), ξεκινά πειραματισμούς με άσχετες εικόνες τις οποίες μοντάριζε προκειμένου να δημιουργήσει μια λογική αλληλουχία. Το νέο αυτό ύφος του Μοντάζ που θεμελιώθηκε πριν ακόμα γίνουν ταινίες στην Σοβιετική Ένωση, έγινε μετέπειτα κανόνας στον παγκόσμιο κινηματογράφο.

Οι πιο χαρακτηριστικές ταινίες που ισοδύναμα εξυπηρετούν την ιδεολογία της χώρας εκείνη τη περίοδο και την κινηματογραφική μαεστρία είναι: «Το θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925) και «Οκτώβρης» (1927) του Αϊζενστάιν και «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή» του Βερτόφ (1929). Ο Αϊζενστάιν προσπάθησε να ενώσει τις καλλιτεχνικές του αναφορές με τις μαρξιστικές ιδεολογίες. «Το θωρηκτό Ποτέμκιν» που χρηματοδοτήθηκε από το κράτος, αναφέρεται στην λαϊκή εξέγερση του 1905 που καταπνίγηκε από τον Τσάρο και λειτουργεί ως αναφορά στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Με αυτήν την ταινία ο κόσμος έπρεπε να θυμηθεί ότι ο λαός έζησε τη βία του Τσάρου. Επομένως εδώ μια κινηματογραφική ταινία όχι μόνο αναζωπυρώνει μνήμες, αλλά επαναφέρει χαμένες σελίδες της ιστορίας. Ο Οκτώβρης γυρίστηκε προς τιμήν των 10 χρόνων από την επανάσταση του 1917. Διαδραματίζονται όλα τα κρίσιμα γεγονότα που οδήγησαν στην επανάσταση. Και στις δύο ταινίες ο Αϊζενσταιν εφαρμόζει τις θεωρίες της ρωσικής σχολής του Μοντάζ με τέτοιο τρόπο ώστε ο θεατής να μετέχει συναισθηματικά σε αυτό που βλέπει και να κατανοεί συγκεκριμένα νοήματα.

Ο Τζ. Βερτόφ εξασκήθηκε πάνω σε πολεμικό υλικό από ντοκιμαντέρ, έτσι πίστευε ότι το κινηματογραφικό τεκμήριο και το αυθόρμητο είναι πολύ πιο σημαντικό και πιο κοντά στην πραγματικότητα από ό,τι η μυθοπλασία. Ιδρύοντας την δική του ομάδα (Κίνοκς) και περιοδικό (Κίνο Πράβντα, δηλ. Κινηματογράφος Αλήθεια), κατέγραψε στο μανιφέστο του ότι ο κινηματογραφικός φακός λειτουργεί όπως το ανθρώπινο μάτι. Με την ταινία «Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή» χρησιμοποιεί την δύναμη του Μοντάζ και των εφέ συνενώνοντας διαφορετικά πλάνα από την ζωή σε διάφορες ρωσικές πόλεις. Για τον Βερτόφ η κινηματογραφική μηχανή ή καλύτερα ο «κινηματογραφος-μάτι» (Κίνο-Γκλαζ) είναι όχι πια το εργαλείο της αστικής τάξης που προσπαθεί να διασκεδάσει-χειραγωγήσει τον λαό, αλλά το εργαλείο που βάζει πρωταγωνιστή τον λαό.

Η Σχολή του Μοντάζ έκλεισε με τη νέα ηγεσία του Ι. Στάλιν το 1930. Το νέο καθεστώς ζητούσε ρεαλιστικές και εύκολα κατανοητές ταινίες και έτσι ιδρύθηκε ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός το 1934, που έδινε έμφαση στην επαναστατική εξέλιξη. Η περίπτωση του Σοβιετικού κινηματογράφου αποτελεί παράδειγμα για την δύναμη που έχει το μέσο αυτό όταν χρησιμοποιείται για ιδεολογικούς σκοπούς, αλλά και σημαντική αναφορά όσον αφορά τη συμβολή των προαναφερθέντων σοβιετικών κινηματογραφιστών στην ανάπτυξή του.

Από την Μαίρη Καλαϊτζίδου

Βιβλιογραφία:

“Ιστορία του Κινηματογράφου”, Βαλούκος Στάθης, Αιγόκερως, 2003

“Σ.Μ. Αϊζενστάιν”, Βασιλειάδης Γιάννης, Αιγόκερως, 2003

Επιλεγμένα άρθρα από ειδικούς στο είδος τους!