Ο Μπαρούχ Σπινόζα, γνωστός και ως Benedictus de Spinoza [Σπινόζα] γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1632 στο Άμστερνταμ. Ήταν γιος εύπορου εμπόρου εβραϊκής κοινότητας του Άμστερνταμ, όπου είχε καταφύγει ένας μεγάλος αριθμός Εβραίων προσφύγων εκδιωγμένων από την Ισπανία και την Πορτογαλία.
Οι εύποροι γονείς του φρόντισαν να του δοθεί μία ευρύτερη ανθρωπιστική μόρφωση. Έμαθε λατινικά και ελληνικά και μελέτησε τα εβραϊκά ιερά κείμενα, ενώ παράλληλα εργαζόταν στην επιχείρηση του πατέρα του και έφτιαχνε διορθωτικούς φακούς για την όραση – τέχνη που θα του επιτρέψει να διατηρήσει μία σχετική οικονομική ανεξαρτησία στα χρόνια που θα ακολουθήσουν ύστερα από τον αφορισμό του από την εβραϊκή κοινότητα και την παραίτησή του από κάθε δικαίωμα στην οικογενειακή περιουσία του. Αυτήν την εποχή θα αρχίσει να συναναστρέφεται με μέλη της προτεσταντικής ολλανδικής κοινωνίας ριζοσπαστικών ιδεών, ενώ το 1655 συμμετείχε ενεργά στις συναντήσεις νεαρών φιλελεύθερων Εβραίων που ασκούν κριτική στα ιερά κείμενα [Παλαιά Διαθήκη]. Ο Σπινόζα είχε προσβληθεί από φυματίωση από την οποία και πέθανε το 1677.
Βασικές αρχές του φιλοσοφικού συστήματος του Σπινόζα
Οι ιδέες που διαμορφώνουν το φιλοσοφικό σύστημα του Μπαρούχ Σπινόζα έχουν ως βάση τους τον προβληματισμό του φιλοσόφου που αφορά τη σχέση του πνεύματος με την ύλη. Ο προαναφερθείς αντέδρασε στην λεγόμενη «καρτεσιανή δυαρχία» και εξέφρασε αμφιβολίες για την αντίθεση μεταξύ πνεύματος και ύλης ή σώματος και ψυχής. Για τον φιλόσοφο, το εγώ προηγείται λογικά τόσο της ψυχής όσο και του σώματος και λειτουργεί ως κάτοπτρο. Δηλαδή, όπως σε ένα κάτοπτρο τα σημεία της κοίλης και της κυρτής επιφάνειας δεν συνδέονται αλλά βρίσκονται σε αλληλοσυνάφεια, έτσι αλληλεπιδρούν και η ψυχή με το σώμα διαμορφώνοντας το εγώ.
Το πρόβλημα της αλληλεπίδρασης μεταξύ πνεύματος και σώματος δεν υφίσταται στο φιλοσοφικό σύστημα του Σπινόζα, καθώς η ψυχή, το σώμα, η συνείδηση και ο χώρος δεν αποτελούν για τον ίδιο ουσίες ή υποστάσεις, αλλά γνωρίσματα, κατηγορήματα και ιδιότητες μίας και ενιαίας ουσίας. Η υπέρτατη αυτή ουσία, το θείο, ταυτίζεται με τη φύση και τον κόσμο. Με άλλα λόγια, ο Θεός και η Φύση, με ό,τι αυτή περιλαμβάνει και την αποτελεί, ταυτίζονται απόλυτα («Deus cive Naturae»). Η τελεολογική ερμηνεία της Φύσης, που για τον Σπινόζα ταυτίζεται με τον Θεό, δεν αποτελεί παρά μία πλάνη, μία προέκταση του εαυτού μας στη φύση, μία ανθρωπομορφική προκατάληψη.
Η Ηθική του Μπαρούχ Σπινόζα
Ο Μπαρούχ Σπινόζα αποτελεί έναν από τους φιλοσόφους που προβάλλουν σθεναρά την ευδαιμονία ως τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου και παρουσιάζουν κάθε θλιβερή περίσταση ως μία περίσταση που δεν έχει κατανοηθεί πλήρως από το υποκείμενο που τη βιώνει. Το παραπάνω δεν θα μπορούσε να μην ισχύει στο φιλοσοφικό του σύστημα, αφού για τον φιλόσοφο η πραγματικότητα ισοδυναμεί με την τελειότητα. Απώτερος στόχος του έργου του είναι να αποδείξει πως η βαθιά ευφυία και αρμονία μπορούν να οδηγήσουν δυνητικά στη σύλληψη του πραγματικού – τέλειου. Ωστόσο, ο ανθρώπινος νους μπορεί να συλλάβει μόνο ορισμένα από τα κατηγορήματα που διαμορφώνουν την ουσία και συνεπώς πέφτει σε σφάλμα στην προσπάθεια να κατανοήσει τη φύση όπως κατανοεί και ερμηνεύει τον ίδιο τον εαυτό του. Πιο συγκεκριμένα, οι πεπερασμένες δυνατότητες του ανθρώπινου νου περιορίζονται στη σύλληψη του σώματος – έκτασης – χώρου και του πνεύματος.
Σημαντικό μέρος των αναζητήσεων που διατυπώνει στο έργο του Ηθική αφορούν την αναζήτηση της «αληθινής μακαριότητας». Η επίτευξη ενός τέτοιου στόχου θα αποτελούσε γεγονός μόνο εάν το υποκείμενο κατάφερνε να μηδενίσει την επίδραση των εξωτερικών αιτιών στο συναισθηματικό κόσμο του. Με άλλα λόγια, η ιδεατή κατάσταση που οδηγεί στην ευδαιμονία είναι η αποσύνδεση των συναισθημάτων από τα εξωτερικά αίτια με τα οποία συνδέονται. Ο άνθρωπος που βρίσκεται στην απόλυτα φυσική του κατάσταση δεν μπορεί παρά να είναι μακάριος.
ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΕΡΓΑ
Ηθική αποδεδειγμένη με τρόπο γεωμετρικό [Ethika ordine geometrico demonstrate], το κορυφαίο έργο του Σπινόζα, στη μελέτη του οποίου είναι αφιερωμένο το παρόν βιβλίο. Διαιρείται σε πέντε μέρη: 1ο [μεταφυσική] «Περί Θεού», 2ο [ανθρωπολογία] «Περί της φύσης και της προέλευσης της ψυχής», 3ο [ψυχολογία] «Περί της φύσης και της προέλευσης των συναισθημάτων», 4ο [ηθική] «Περί της ανθρώπινης δουλείας και της ισχύος των συναισθημάτων», 5ο [ηθική] «Περί της δύναμης της κατανόησης ή περί της ανθρώπινης ελευθερίας».
Θεολογική-πολιτική πραγματεία [Tractatus Theologico-politicus]. Πρόταση για ένα κοινωνικό και πολιτικό μοντέλο που ευνοεί την ομόνοια μεταξύ των πολιτών και την ελευθερία της σκέψης. Δεδομένου ότι οι εκκλησιαστικές αρχές των Κάτω Χωρών της εποχής του Σπινόζα επιδίωκαν να μονοπωλήσουν την εξουσία και την αλήθεια επικαλούμενες επιχειρήματα εξ αποκαλύψεως, ο Σπινόζα έρχεται σε αντιπαράθεση μαζί τους μέσα από μια βαθιά φιλολογική και ιστορική μελέτη της Παλαιάς Διαθήκης, καθώς και της εξέλιξης του εβραϊκού λαού. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα διάφορα βιβλία της έχουν γραφτεί σε χρονικές στιγμές που απέχουν πολύ η μία από την άλλη και δεν παρουσιάζουν ένα συνεκτικό δόγμα ή μήνυμα, πέρα από ένα σύνολο βασικών ηθικών αξιών. Αρνείται ότι πραγματοποιήθηκαν θαύματα και ότι οι Εβραίοι ήταν ο περιούσιος λαός.
Το συμπέρασμα αυτής της στοχαστικής και τεκμηριωμένης μελέτης είναι η απόρριψη της άποψης ότι οι θρησκευτικές αρχές μπορούν να αναμιγνύονται στην πολιτική εξουσία. Επιπλέον, αποτελεί μια έκκληση υπέρ της ελευθερίας της συνείδησης και της προσωπικής επιλογής του θρησκεύματος ή της απουσίας του. Το βιβλίο, που δημοσιεύτηκε ανώνυμα, προκάλεσε την οργή των υψηλόβαθμων λειτουργών του πολιτικού και θρησκευτικού χώρου, οι οποίοι έσπευσαν να εκτοξεύσουν κατάρες εναντίον του. Η αντιπαράθεση ήταν τεράστια, αλλά δεν εμπόδισε την ευρεία κυκλοφορία της Πραγματείας στους λόγιους κύκλους μεγάλου μέρους της Ευρώπης.
Πολιτική Πραγματεία [Tractatus politicus] Βιβλίο που ο Σπινόζα άφησε ημιτελές λόγω του θανάτου του. Πρόκειται για μια έρευνα πάνω στις διάφορες μορφές πολιτικής οργάνωσης, σε αναζήτηση της ιδεωδέστερης από αυτές, η οποία να εγγυάται την ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ ελεύθερων ανθρώπων. Εξετάζει τις πιθανές σχέσεις μεταξύ Κράτους, δικαίου και κοινωνίας των πολιτών. Οι εμβριθέστατες αναλύσεις της μοναρχίας και της αριστοκρατίας καταδεικνύουν τα νομικά και πολιτικά θεμέλια της κρατικής δομής. Το έργο θα ολοκληρώνονταν με τη μελέτη της δημοκρατίας και τις δυνατότητες βιωσιμότητάς της.
Πηγές:
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΝΙΚΟΣ ΑΥΓΕΛΗΣ, ζ’ έκδοση βελτιωμένη και επαυξημένη, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Κ.& Μ.ΑΝΤ.ΣΤΑΜΟΥΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ΣΠΙΝΟΖΑ, Η φιλοσοφία με γεωμετρικούς όρους, Joan Sole, παρούσας έκδοσης Emse Edapp S.L, 2019
